گالری آنلاین

به قلم فاطمه عبداله زاده

یکم فروردین، زادروز پرویز کلانتری، فرصتی است تا بار دیگر به جهان بصری او سفر کنیم و به‌ویژه بر آثار کاهگلی‌اش تمرکز کنیم. کلانتری با نگاهی نو به این متریال بومی، خاطره‌ جمعی ما را از معماری کویری و خانه‌های کاهگلی زنده کرد. اما بررسی این رویکرد، بدون در نظر گرفتن پیشگامانی که همچون او این ماده را وارد زبان هنر مدرن کردند، کامل نخواهد بود. مارکو گریگوریان از نخستین هنرمندانی بود که کاهگل را نه فقط به‌عنوان یک عنصر نوستالژیک، بلکه به‌عنوان ماده‌ای حامل زمان و تاریخ در آثارش به کار برد. در حالی که کلانتری از کاهگل برای بازآفرینی فضاهای آشنا و ملموس بهره می‌برد، گریگوریان آن را به عنصری تجریدی و مفهومی تبدیل کرد. این نوشتار، ضمن تحلیل این دو نگاه، از منظر فلسفی نیز به مفهوم “ماده و خاطره” می‌پردازد.

کاهگل، ماده‌ای زنده از خاطره و زمان

کاهگل در آثار کلانتری و گریگوریان تنها یک متریال نیست، بلکه حامل خاطره و زمان است؛ نه فقط در مقام یک نشانه بصری، بلکه به‌مثابه جوهری که گذشته را در خود حک کرده است. اگر با دیدگاه آنری برگسون به نظریه “ماده و خاطره” نگاه کنیم، این دو هنرمند دو رویکرد متفاوت به ارتباط میان گذشته، حافظه و ماده دارند. کلانتری از کاهگل برای بازآفرینی خاطره جمعی بهره می‌برد—روستاهای ایران، دیوارهای ترک‌خورده و گرمای خاک، که همه در نقاشی‌های او زنده می‌شوند. در مقابل، گریگوریان به “ماده به‌مثابه خاطره” می‌نگرد؛ در آثار او، خودِ کاهگل نه فقط رسانه‌ای برای بازنمایی گذشته، بلکه یک حافظه زنده است که بافتش زمان را در خود حفظ کرده است. این دقیقاً همان تمایزی است که برگسون در نظریه خود مطرح می‌کند: حافظه‌ای که به‌طور فعال گذشته را بازسازی می‌کند، در برابر حافظه‌ای که به‌طور ناخودآگاه درون ماده حک شده است. بنابراین، اگر کلانتری خاطره را درون ماده تزریق می‌کند، گریگوریان آن را از دل خود ماده بیرون می‌کشد؛ دو رویکردی که هر دو، به شیوه‌ای متفاوت، زمان را درون کاهگل جاودانه می‌کنند.

پرویز کلانتری / بدون عنوان / رنگ روغن و کاهگل روی بوم / 250×130 سانتیمتر / 1388

مارکو گریگوریان / چهار فصل / کاهگل روی بوم / 80×80 سانتیمتر / 1350

کاهگل در آثار پرویز کلانتری

بازنمایی بوم و خاطره

پرویز کلانتری را بیشتر با نقاشی‌هایش از روستاهای ایران و خانه‌های کاهگلی می‌شناسیم. او در این آثار، فراتر از بازنمایی صرف، به خلق فضایی شاعرانه می‌پردازد که در آن، ترکیب رنگ‌های گرم و اشکال هندسی ساده، حس نوستالژیک از وطن را در ذهن مخاطب زنده می‌کند. برای کلانتری، کاهگل نه‌تنها یک عنصر بصری، بلکه نوعی زبان برای روایت داستان‌های سرزمین ایران بود. او با الهام از معماری بومی، جهانی خلق کرد که در آن، دیوارهای فرسوده و پنجره‌های کوچک، بازتابی از حافظه جمعی مردمان این سرزمین است.

پرویز کلانتری / بدون عنوان / رنگ روغن و کاهگل روی بوم / 130×70 سانتیمتر / 1375

مارکو گریگوریان

کاهگل به‌عنوان جوهره ماده

در سوی دیگر، مارکو گریگوریان، که یکی از پیشگامان هنر مفهومی در ایران بود، به کاهگل نه‌به‌عنوان یک عنصر تصویری، بلکه به‌عنوان ماده‌ای خام و گویا نگاه می‌کرد. او بافت طبیعی و فیزیکی این متریال را در نقاشی‌هایش حفظ کرد تا ارتباط میان انسان، خاک و طبیعت را به تصویر بکشد. گریگوریان به جای آنکه کاهگل را در خدمت بازنمایی معماری یا روستاها قرار دهد، آن را به جوهره‌ای هنری تبدیل کرد که در آن، خودِ ماده سخن می‌گوید. این نگاه تا حدی به فلسفه‌ ی پدیدارشناسی نزدیک است، جایی که ماده به خودی خود دارای معنا و هویت می‌شود.

مارکو گریگوریان / چند راهی / خاک ترک‌خورده روی بوم / 121.92×121.92 سانتی متر / 1353

ماده و خاطره

نگاهی به کاهگل در آثار این دو هنرمند

با وجود این تفاوت‌های بنیادی، هر دو هنرمند توانسته‌اند با استفاده از کاهگل، روایتی منحصر به فرد ارائه دهند. یکی آن را ابزاری برای بازنمایی یک جهان نوستالژیک و بومی به کار برده و دیگری آن را به ذات و ماهیتش بازگردانده است. چنین نگاهی نشان می‌دهد که یک متریال ساده می‌تواند حامل مفاهیم پیچیده‌ای باشد که از هنر فراتر رفته و به فلسفه، جامعه‌شناسی و خاطره‌شناسی پیوند می‌خورد.