پژوهشکده هنر فرهنگستان هنر، در نخستین نشست از هم اندیشی «هنر ایرانی و اسلامی در آسیای مرکزی و چین»، میراث باستانی هنر ساسانی و سغدی را در افقی از پیوندهای فرهنگی دو حوزه بزرگ تمدنی کهن «ایران» و «چین»، از زبان دو تن از پژوهشگران نام آشنای این حوزه مطالعاتی به بحث و بررسی گذاشت.

به گزارش گالری آنلاین به نقل از روابط عمومی پژوهشکده هنراین نشست که نخستین حلقه از هم اندیشی های تحت این عنوان محسوب می شود، عصر یکشنبه ۱۸ شهریور با حضور دو چهره شناخته شده دانشگاهی در این عرصه پژوهشی: « دکتر داریوش اکبرزاده» و «دکترمحمد محمدی» و با استقبال چشمگیر علاقمندان برگزار شد که در آن، میراث هنر ایران و چین کهن در بستری از مقارنه و تطبیق عناصر زیبایی شناسی، مفهومی و تاریخی هنرهای «ساسانی» و «سغدی» بررسی و ارزیابی شد.

در آغاز، دکتر محمد شکری فومشی مدرس، پژوهشگر و نویسنده نام آشنای حوزه مطالعات مانویت و هنر مانوی، که مدیریت این نشست را برعهده داشت، طی سخنانی به سابقه پیوندهای اقوام ایرانی و اقوام آسیای مرکزی و چین، در افق تاریخ، شباهتهای بسیار میان آئینها و افسانه ها و اساطیر این اقوام، تعامل گسترده در حوزه های فرهنگ، هنر، سیاست، اخلاق، معماری، و.... بین دو حوزه تمدنی بزرگ ایران و چین کهن اشاراتی کرد.

وی آنگاه از سخنران نخست نشست، دکتر داریوش اکبرزاده محقق و پژوهشگر دعوت کرد تا سخنان خود را با عنوان: «یادداشتی بر پیوندهای هنری ایران و سیلا - مطالعه موردی: پرندگان مینوی و شیر سنگی موزه ملی کره جنوبی» ایراد نماید.

دکتر اکبرزاده در ابتدای سخن، با اشاره به دخمه های سنگی متحرک، فروپاشی امپراطوری ساسانی و حمله اعراب را آغاز یک دوره جدید در هنر و فصل نخست پیوند میان هنر ایران و چین عنوان کرد.

وی آنگاه با اشاره به پیشینه تعاملات فرهنگی، از هجرت هنرمندان و نقاشان ایرانی به چین گفت که مبدا شکل گیری هنری به نام «هنر سغدی- چینی» گردید و هنر شرق دور را بشدت در آینده تحت الشعاع خود قرار داد.

وی با اشاره به تصاویر و عناصر بصری موجود در آثار بجامانده از این دستاورد تمدنی و میراث هنری، به مواردی چون موجودات اساطیری و تفسیرهای موجود از این آثار تمثیلی (اردک ها، قوچ، ققنوس، پرندگان و جانداران) در هنر سغدی، حمل درخت زندگی، شیر سنگی، طاووس، شیر دو چنگ نگهبان از دوره بهرام پنجم و یزدگرد و شیرهایی که دم های متفاوت دارند و حمل کننده اند و بیشتر از آئین بودا تاثیر پذیرفته اند، پرداخت.

این مدرس دانشگاه همچنین در خصوص چهره «چین» در افق حکمت و ادب ایرانی از جمله: مجمل التواریخ، تاریخ مسعودی و روایت اساطیری فریدون مباحثی طرح نمود و سپس، از پرندگان درهم تنیده و گیاه مقدس و نسبت آنها با آئین زرتشت سخن گفت و افزود: روبان پرندگان، خاص هنر مشرق ایران و خراسان است و نشانه ای که بر منقار آنان هست، یک نماد دینی محسوب می شده و چیزی که من در متون کهن یافتم ازجمله در ثعالبی و در سنت زرتشت، سرو کاشمر که نماد جاودانگی بوده و همینطور سرو نیشابور و مرو که توسط خلیفه متوکل عباسی بریده شد و نماد دین زردشتی در خراسان بود و آنچه همچون یک نشان در منقار پرندگان می بینیم و ساقه دارد و بالایش مثلثی شکل است می تواند بازتابی از این سرو باشد و مطلقا هم شاهانه و درباری نیست بلکه کاملا وجهه و حیثیتی دینی دارد.

وی در بخش پایانی گفتار خود به نماد شیر سنگی و اهمیت آن پرداخت و تاکید کرد: صحنه های شیرکشی در شرق، رواج بسیار و فراوان داشت و در اینجا الگوبرداری از شیرکشی ساسانی شده است و پهلوانی که با گرز از خود دفاع می کند.

پیش از شروع سخنان دومین سخنران هم اندیشی، دکتر محمد شکری فومشی مدیر نشست، در توضیحاتی خاطرنشان کرد: بنا بر مدارک عصر امپراتور گائوزُنگ مبلّغان دین روشنی (مانویت) در سال 694 م. در چین فعال بوده‌اند. پس از مرگ گائوزُنگ، شخصی معروف به موزَک که قطعاً یک سغدی بود در مقام نماینده شاه تخارستان به نام تِس در سال 719 م.به دربار تانگ نزد امپراتور شوان جونگ َن‌زُنگ اعزام شد واحتمالاً پس از ورود این فرد به دربار تانگ بود که مانویان از آزادی نسبی بهره‌مند شدند. پیروان کیش روشنی ارزش این آزادی دینی‌ای را که حکومت تانگ به آنها اعطا کرده بود، به‌خوبی درک کردند، چنان‌که اندکی بعد موفق شدند امپراتور ترک را به دین خود درآورند. این اتفاق، پس از شورش آن‌لوشان درسال 755 م. و در پی آن تضعیف دولت تانگ، هنگامی رخ داد که خاقان ترک اویغور، بوگوخان به خواهش دولت تانگ به منظور سرکوب شورش و برقراری آرامش و کمک به دولت تانگ به چین لشکر کشید و موفق شد در سال 762 م. شهر لویانگرا تصرف کند و بدین‌ترتیب بر بخشی از چین مسلط شود. برای تاریخ مانویت مهم‌ترین رخداد در این زمان شکل گرفت: با تبلیغ چند برگزیده سغدیِ مانوی، بوگوخان در این شهر به کیش مانوی درآمد و در پی آن مانویت دین رسمی امپراتوری ترکان اویغور شد .

این مولف، مترجم و محقق مطالعات هنر چین، آنگاه با تشریح سیری از امپراطوری چین تا زوال آن و بروز آشوب و بلوا به اهمیت «جاده ابریشم» پرداخت که در قلمرو نفوذ و سلطه سغدی ها بود.

وی درپایان، تاکید کرد: این اولین بار است که ما شاهد یک پنل تخصصی درباره هنر سغدی در فضای علمی و دانشگاهی کشور هستیم. دومین و آخرین سخنران نشست، دکتر محمد محمدی پژوهشگر و متخصص هنر سغدی بود که سخنرانی خود را با عنوان: «قواعد تصویرنگاری ساسانی در هنرهای تصویری سغدی» ایراد نمود.

دکتر محمدی در ابتدای سخن، با اشاره به اهمیت انکارناپذیر هنر ساسانی و بیان چند ویژگی مهم آن تصریح کرد: دوره ساسانی، یکی از درخشانترین و پرثمرترین دوره های هنر ایران و حتی جهان است. حجم و کیفیت آثار این دوره را در دوران اسلامی، تنها با دوره صفویه می توان مقایسه کرد و در هیچ دوره ای دیگر این فراوانی و این اهمیت و ارجمندی و غنا را شاهد نیستیم. به جرات می توان گفت: هیچ هنری در سطح جهان آن روزگار قابل مقایسه با هنر ساسانی نیست که از شرق تا مرز کره را درنوردید و از غرب تا اسپانیا پیش رفت و تاثیر گذاشت و مثل امپراطوری رم با زور، خود را به سرزمینهای دیگر نبرد.

وی زبان هنر ساسانی را: «گویا»، «بیانگر»، «نمادپردازانه» و «تصویرسازانه» برشمرد و آن را هم هنری فیگوراتیو (پیکره نما) و هم هنری تجریدی و انتزاعی دانست که بیشترین تاثیر را بر هنر اسلامی نهاد.

سخنران نشست، در ادامه به مبحث اصلی خود: نسبت هنر ساسانی و سغدی و سوابق پژوهشهای بعمل آمده در روسیه در این خصوص پرداخت که به باور او اصلی ترین دغدغه پژوهشگران شوروی سابق بود که در حقیقت تلاش برای اثبات فقدان این رابطه بود. گام بعدی، مقاله خانم آذرپی در سال ۱۹۷۵ و درست ۵ سال پیش از انتشار کتابی با همین عنوان در آمریکا بود. وی از دو پرچمدار و پیشرو در پژوهشهای هنر سغدی در جهان امروز: بومپارتی و کورنی، و سپس از خانم آذرپی، پلینسکی، تیاپولی، دلاروکوا، لوکونی، مارشاک، مگماتوف و از نسل جدید: میخائیل شنگر و.... یاد کرد که پرتوهایی تازه به مطالعات این حوزه افکندند.

این محقق و مدرس دانشگاه در ادامه گفتار خود بنیانهای هنر ساسانی را اینگونه خلاصه و تبیین کرد:

ایدئولوژی و ایده بنیادین ساسانیان این است که شاهنشاه ساسانی، «شاه ایران و انیران» است به مفهوم: شاهی برتر از شاهان چهارسوی جهان. در «کارنامه اردشیر بابکان» هم تقریر این مفهوم را در واپسین جمله اش می بینیم.

با پیروزی شاپور بر ۳ امپراطور بزرگ رومی، این اندیشه به اوج می رسد و در سنگ نبشته ها نیز به وضوح پیداست.

روایتهای ادبی از ابن مقفع، جاحظ، ثعالبی، مسعودی، و تاریخنگاران رومی مثل: تئوپانوس و سیموتکا که از تالارها و کاخهای ساسانی، روایتی باشکوه ارائه داده اند گواه این حقیقت است. حتی در اواخر دوره ساسانی مجموعه طاق بستان و تخت طاقدیس خسرو دوم (خسرو پرویز) شکوهی تمام دارد که بازسازیهای صورت گرفته از روی روایتهای ادبی، شکل آن را از عظمت و چینش و آرایش بارگاه، به غایت، شگفت انگیز و بدیع می نمایاند.

وی سپس با خوانش یکی از متون سغدی مانوی درباره «اخشید سغد» و کتاب «تانگ شو» یا «تانگ نامک» به بررسی دیوارنگاره های این دوران از جمله تالار کاخ افراسیاب پرداخت که چینش تصاویر درآن، بر اساس این الگو یعنی قاعده جهان نگارانه ی ساسانی شکل گرفته و چینش و آرایش رویدادنگاری و مستندنگاری سغدی را نیز متاثر از این جهان بینی شمرد. وی افزود: حتی عبیدالله بن زیاد در بارگاه خود در کوفه همین الگو را پیاده کرد و تمام سکه های ضرب شده دارالخلافه، نوشته ها و متون و مکاتبات و رسائل دیوانی را با زبان پهلوی معمول کرد و حتی خود یزید در تالار بار خود این الگو را رواج داد و بعدها امویان نیز همین شیوه را برگزیدند.

دکتر محمد محمدی آنگاه با شرحی از داد و ستدهای فرهنگی در حوزه پیکره نگاری از مصر تا خراسان و از خلفای فاطمی تا دربار سلجوقی و اشاره به شواهدی چون آتشکده درگز و گچ نگاریها و دیوارنگاره ها به مبحثی دیگر پرداخت: «بزم و رزم».

وی در اینجا مهمترین درونمایه هنر ایران را از عهد باستان تا طلیعه مشروطه، رزم و بزم دانست و یادآور شد:

اگر به درونمایه های رزمی و بزمی هنر ساسانی و سغدی مراجعه کنید تنها اتفاقی که می افتد این است که سغدیان، آن را در چارچوب آیینهای حکومتی خود تغییر می دادند. آیینها و جشن های شاهانه و درباری تبدیل به آیینها و جشنها و مناسک بومی و آئینی می شود و تنها موردی که ضعیف‌تر می شود رزم سپاهیان است.

وی ادامه داد: نکته مهمی که در بررسی دیوارنگاریها و سنگ نگاره های ساسانی باید گفت این است که: تا آنجا که در مستندنگاریهای تاریخی مثل سنگ نگاره های شاپور در بیشاپور می بینیم عمدتا ساختاری ۳ صحنه ای دارند. وی با اشاره به صحنه رزم اردشیر و اردوان گفت: حتی در داستانهای عامه پسند مثل داستان سه برهمن و شیر در «پنچه تنتره» یا نبرد رستم و دیوان نیز همین ساختار را پیش رو داریم.

این صاحبنظر هنر سغدی، در بخش پایانی سخن خود به بررسی تطبیقی عناصر نمادین و نشانه شناسی بصری دیوارنگاره های ساسانی و سغدی با اشاره به تصاویر به نمایش درآمده از سفال نگاره ها و دیوارنگاشت ها برای حاضران، اینگونه سخن خود را جمع بندی و نتیجه گیری کرد که: هنر سغدی را پژوهشگران، هنر ایالتی ساسانی پسین می شمردند اما هسته مرکزی و شاکله اصلی و اولیه هنر سغدی، همان هنر ساسانی است که در خدمت «بیان اهدافی در فضای حماسی جهان خاوری ایران و حماسه های ایرانی» بوده است. در مقابل هنر ساسانی که در راستای «بیان ایدئولوژی ساسانی» بوده است.

پایان بخش نشست، طرح پرسشهای حاضران و پاسخگویی توسط دو سخنران و صاحبنظر دعوت شده بود.

گفتنی است پژوهشکده هنر با هدف تعمیق مطالعات و مباحث تخصصی در حوزه پیوندهای هنری ایران و آسیای مرکزی و چین، سلسله نشستهای این مجموعه را با دعوت از استادان و پژوهشگران صاحب نام این عرصه ادامه خواهد داد.