«از تکاياي خارج از شيراز، قبر شيخ صالح معروف به سعدي است که از بزرگترين شعراي زبان فارسي است. وي خانقاهي داشته که آخر عمرش را در آنجا صرف مي‌کرده است. داخل اين بقعه باغ زيبايي است که در جوار آن نهر بزرگي جاريست و شيخ حوض کوچکي از سنگ مرمر براي شست و شو ساخته بود. مردم اين شهر به زيارت قبر مي‌آيند.» ابن بطوطه، جهانگرد مراکشي در کتاب «تحفه النظار في غريب المصار» درباره آرامگاه سعدي اينگونه مي‌نويسد.
به گزارش گالري آنلاين به نقل از ايسنا، آرامگاه سعدي يک باغ ـ مزار است. يعني مزار يا آرامگاه او با يک باغ دوره شده و در ترکيب با يک باغ طراحي شده است. آرامگاهي که شايد بتوان باغ را نشانه و نمادي از جهان پس از مرگ دانست.
قدمت آرامگاه سعدي به قرن هفتم بازمي‌گردد. تغييراتي که در بناي آن صورت گرفته اما فراوان بوده و اين آرامگاه طي ساليان طولاني دستخوش تغييرات بسيار شده است. تغييراتي که گاه با ساخت و گاه با تخريب همراه بوده است. ايجاد دگرگوني در اين بنا اما در نهايت به سال ۱۳۳۱ ختم شد و بناي سعديه به دست محسن فروغي، معمار مدرنيستي که البته به تاريخ و فرهنگ ايران هم وفادار بود شکل گرفت. اين بنا بر حسب پيشنهاد انجمن آثار ملي فارس و با تلاش‌هاي علي اصغر حکمت شيرازي به فروغي سپرده شد تا در ارديبهشت ماه سال ۱۳۳۱ به پايان رسيد.
پروژه ساخت آرامگاه سعدي در سال ۱۳۲۹ آغاز شد. گفته مي‌شود که محوطه باغ اطراف بنا، حدود ۷ هزار و ۷۰۰ متر وسعت داشته است. قسمت‌هاي زير بنا ۲۶۱ متر مربع و بقيه مساحت را باغ تشکيل مي‌داده است. البته باغ در طول ساليان افزايش يافته و بخش‌هاي ديگري به آن اضافه شده است.
بر اساس پژوهش‌هايي که در زمينه بررسي بناي آرامگاه سعدي انجام گرفته است، اين بنا مجموعه‌اي از عناصر سنتي و مدرن را داراست که الگو و هندسه آن طرحي اقتباسي از مقبره‌هاي دوره اسلامي است. پژوهش‌هاي صورت گرفته حاکي از آن است که در طرح اين بنا عناصري از جمله ايوان ستون‌دار، فضاي گنبدخانه و رواق ديده مي‌شود. ايواني که به گنبدخانه اين بنا وصل شده و رواقي که براي رسيدن به مزار شاعر فقيد محمد تقي شوريده استفاده مي‌شود نيز از جمله آن‌هاست. کارشناسان معماري معتقدند که عناصر تزييني نيز در اين بنا به کار گرفته شده است. استفاده از سنگ‌هاي رنگين که حجاري و صيقلي شده، کاشي‌هاي فيروزه فام و … نيز در اين بنا به چشم مي‌آيد.
ايوان ستون‌دار، گنبدخانه و رواق نيز از عناصر اصلي بناي آرامگاه سعدي هستند. عناصري که پراهميت در معماري ايراني است و به طريقي در کنار يکديگر قرار گرفتند که فضاي خاصي را ايجاد کنند. ايوان اين آرامگاه از بناي چهل‌ستون اصفهان اقتباس شده است که قرار گرفتن حوضي کوچک نيز به استفاده از اين الگو دامن مي‌زند.
بعضي از کارشناسان معتقدند که معماري آرامگاه سعدي را مي‌توان در چند ويژگي خلاصه کرد. بر همين اساس مي‌توان معماري برونگرايي، معماري متقارن، استفاده از نشانه‌ها و عناصر خطي ـ عمومي، تقسيمات عمودي در نما و استفاده از مصالح سنگ و سيمان را از ويژگي‌هاي اين بنا دانست؛ به عنوان مثال معماري برونگرايي در ايوان ستون‌دار اين بنا با فضايي که رو به محوطه است مشاهده مي‌شود. کارشناسان معتقدند که ديد مختلف از فضاي بيرون به داخل نشانه برون‌گرا بودن بناي آرامگاه است. آن‌ها بررسي کردند که معماري متقارن نيز به صورت جزيي در پلان و نماي اين بنا ديده مي‌شود. البته کليت کار متقارن نيست بلکه اجزاي پلان و نما داراي تقارن هستند. پلان اين سازه از سه بخش تشکيل شده که هر کدام از آن‌ها داراي ساختاري مستقل هستند و فضاي مشخصي را تعريف مي‌کنند؛ البته قرارگيري آن‌ها در کنار يکديگر عنصر واجدي را ايجاد کرده که توازن آن محسوس و قابل درک است.
معماري معاصر ايران بيش از يک و نيم قرن سابقه دارد و در طول زمان تاثير چشمگير معماري غرب سبک‌هايي از معماري در ايران را به وجود آورد. غرب‌گرايي، سنت‌گرايي و ملي‌گرايي سه سبک اصلي معماري بود. محسن فروغي، طراح اين بنا از جمله معماراني بود که با فعاليت در سبک ملي‌گرا آثاري را طراحي کرد. فروغي را مي‌توان از دسته معماران سبک مدرن دانست که رابطه عميقي با معماري سنتي نيز داشت و از همين‌رو در آثارش، از جمله آرامگاه سعدي مي‌توان نمونه‌اي از بناي مدرن را مشاهده کرد که زمينه فرهنگي خود را هم حفظ کرده است.
مشرف‌الدين مصلح بن عبدالله شيرازي، شاعر و نويسندهٔ بزرگ قرن هفتم هجري قمري است که نام «سعدي» براي او از نام اتابک مظفرالدين سعد پسر ابوبکر پسر سعد پسر زنگي گرفته شده است. او حدود سال‌هاي ۶۰۰ تا ۶۱۵ هجري قمري در شيراز به دنيا آمده است. گفته مي‌شود که سال‌هاي ابتدايي زندگي را در شيراز گذرانده و پس از مدتي زندگي خود را با سفرهاي طولاني همراه کرده است. سعدي در نهايت حوالي سال ۶۵۶ هجري قمري به شيراز باز گشته و بين سال‌هاي ۶۹۰ تا ۶۹۴ هجري قمري در همان خانقاهي که حالا آرامگاه سعدي شناخته مي‌شود درگذشت.
* مطالب مندرج در اين گزارش که به مناسبت سالروز افتتاح بناي فعلي آرامگاه سعدي نوشته شده، برگرفته از مقاله «بازشناسي ويژگي‌هاي معماري بناي آرامگاه سعدي» است.