به قلم محمدرضا عموزاد
يقيناً محمدحسين شيرازي يکي از چيرهدستترين خوشنويسان دورۀ قاجار است و در رديف يکي از ده کاتبِ خوشنويسِ نستعليقِ درجۀ اوّل قرار دارد. اکنون که بيش از يک قرن از درگذشت وي ميگذرد، هنوز کاتبِ خوشنويسِ زبردستي چون وي ظهور نکرده که نسخههاي متعدّد، با کتابتهاي عالي و نفيس از خود به يادگار گذاشته باشد.
محمدحسين شيرازي در اواخر نيمۀ اول سدۀ سيزدهم (حدود سال ۱۲۴۰هـ.ق) در شيراز چشم به جهان گشود. خانوادۀ پدر و مادر ايشان از تجار معروف شيراز بودند. او در جواني زماني به تهران آمد که خوشنويسي‌اش را سر و ساماني داده بود و بواسطه شخصي که در دربار ناصرالدين شاه از خواص بوده به نزد شاه حضور بهم رسانده و اوراقي از مثنوي مولوي را که مشغول به کتابت آن بود را ارائه مي‌دهد و مورد قبول شاه مي‌گردد و او را مامور به اتمام مثنوي مي‌کند و پس از تکميل کتابت مثنوي مولوي لقب «کاتب الحضره السلطاني» را از شاه دريافت مي‌کند.
از آنجا که محمدحسين بيشتر به کتابت و توليد آثار علاقمند بوده، کمتر به آموزش و تعليم شاگردان به سبک معمول ميپرداخته و شاگردان وي گروهي از شاهزادگان بوده اند و خارج از دايرۀ دربار به تعليم شاگردان نپرداخته است. محمدحسين نيز همچون بيشتر خوشنويسان، علاقۀ وافري به ورود در حلقۀ کاتبان سلطان داشته و پس از نائل شدن به اين افتخار، تا پايان عمر اين رابطه را هر چه بيشتر و مستحکمتر حفظ کرده است. وي تمام عمر خود را مصروف خط نموده تا گوي سبقت از همقطاران خود ربوده باشد و در اين راستا خود را مديون دربار قاجار ميداند و از توجه پادشاه به هنر خود بسيار مسرور و خرسند است.
محمدحسين شيرازي کاتب السلطان، پس از قتل ناصرالدين شاه، در دربار مظفرالدين شاه به خدمت کتابت خود ادامه داد و در نخستين سالهاي حکومت مظفرالدين شاه کاتب مقرّر بوده است. در اين سالها آثاري به نام مظفرالدين شاه نيز از وي باقي است و معلوم است که نزد اين پادشاه نيز قربت و مقام داشته است و در يکي از آثار که به نام مظفرالدين شاه رقم کرده است خود را «کاتب الحضرت السلطاني» و «مستوفي ديوان اعلي» ياد کرده است.
محمدحسين شيرازي از معدود خوشنويساني است که در انجامۀ نسخهها، نکات و توضيحات بسياري دربارۀ خود ارائه کرده است و به يقين ميدانسته که بهترين و ماندگارترين محل براي افکار و احساسات، چنين صفحهاي از روزگار است. از نثرهايي که در انجامۀ نسخههاي گوناگون که گاه چند صفحه را در برميگيرد، به راحتي ميتوان دريافت که قلمي جذاب دارد و افزون بر ادب فارسي، در ادب عرب نيز تبحر و تسلط لازم براي يک هنرمند را داراست.
اگرچه از محمدحسين آثاري به خطوط گوناگون به ويژه شکستۀ نستعليق نيز باقي مانده است ولي تمام اعتبار او به کتابتهاي نستعليق وي وابسته است و حتي نگاشتههاي جلي وي نيز جذابيت کتابتهاي وي را ندارد. ساختار خط محمدحسين براي کتابت طراحي و تنظيم شده است و بسان کاتباني چون باباشاه و حتي کلهر، آثارش در اندازۀ کتابت چشمگير و زيباتر است.
تاريخ آثار بازمانده از وي نشان مي‌دهد که وي از سال ۱۲۶۰ تا ۱۳۱۶ هـ.ق و بيشتر در دورۀ ناصرالدين شاه، آثار استادانۀ بسياري خلق کرده است و در نتيجه نزديک به شصت سال، به کتابت حرفهاي نستعليق اشتغال داشته و حدود هشتاد سال زيسته است.
عمدۀ آثار محمدحسين که غالباً به تشويق و امر ناصرالدين شاه کتابت شده است، در کتابخانۀ سلطنتي نگهداري ميشود، از اينرو جز در مواردي اندک، آثار ايشان به کتابخانهها و مجموعههاي خصوصي راه نيافته و در بين مخاطبان دست به دست نگشته است؛ اين امر موجب شده تا وي کمتر از ساير خوشنويسان معاصر خود، مانند ميرزا محمدرضا کلهر معروف شده است.
تاريخ مرگ محمدحسين را کسي ذکر نکرده و از زمان و چگونگي درگذشت وي، آگاهي چنداني در دسترس نيست. بنا به تاريخِ آخرين اثر محمدحسين که نسخهاي از احوال سلطان محمود غزنوي در ۱۳۱۷ هـ.ق (۱۲۷۷ هـ.ش) است، در مييابيم که دست کم تا اين سال درتهران ميزيسته است.
کلمات کليدي:
محمد حسين شيرازي- کاتب السلطان – هنر قاجار- خوشنوسي – خوشنويسان دورۀ قاجار