دومين نشست معماري معاصر مساجد با موضوع «از سمرقند تا صحار» در فرهنگستان هنر برگزار شد.
به گزارش گالري آنلاين به نقل از روابطعمومي فرهنگستان هنر، اين نشست روز يکشنبه 11 آبان 1398، با حضور شهابالدين ارفعي، مدرس معماري دانشگاه آزاد تهران، در سالن همايشهاي فرهنگستان هنر برگزار شد.
در ابتداي اين نشست سجاد محمد يارزاده، سرپرست معاونت فرهنگي و هنري فرهنگستان هنر، بر اولين نشست معماري مساجد مروري کرد و در ادامه گفت: هدف از اين نشستها يافتن راهي براي ساماندهي وضع موجود در معماري است.
در ادامه محمدسعيد ايزدي، عضو گروه تخصصي معماري و شهرسازي فرهنگستان هنر و دبير نشست، درباره هدف برگزاري اين سلسله نشستها گفت: در جلسات گروه معماري تصميم بر اين گرفته شد درباره موضوعي کليدي که به همانديشي و گفتوگوي بيشتري نياز دارد، يعني معماري مساجد، بحث و گفتوگو کنيم و از اين جلسه به بعد، تجربيات اين عرصه را به بوته گفتوگو و نقد بگذاريم. قصد داريم از حاصل اين نشستها به سندي برسيم که راهنما و معيّنکننده مسيري روشنتر در اين حوزه باشد.
سپس شهابالدين ارفعي، مدرس معماري دانشگاه آزاد تهران، به موضوع داشتن تِم خاص براي معماري مساجد پرداخت و در کنار آن، مسجدي را بهعنوان مصداق کاري که انجام شده معرفي کرد. وي تصوير پروژه مسجدي در صحار را که به فرمان سلطان قابوس ساخته شده ارائه داد و گفت: در دستوري که سلطان براي ساخت اين مسجد صادر کرد، قيد شده است که مسجدي با مشخصههاي معماري تيموري در حوزه خراسان بزرگ ساخته شود؛ يعني از تمام کساني که در اين پروژه حضور دارند خواسته شد که الزاماً به اين موضوع بپردازند. ما امروز ميبينيم که چه مجموعهاي، از موضوعاتي که در حال فراموشي بوده، به يادگار مانده است.
کاري که ميخواهم ارائه کنم، دو بخش است؛ يکي کاري است که محصول شرکت مهندسان ارگ بم است و ديگري پروژهاي از شرکت شمسيان (واقع در عمان) است .
اين پژوهشگر ادامه داد: ما براي اينکه در اين پروژه وارد شويم، مراحل کار را به فهرستهاي کوتاه و بلند تقسيمبندي کرديم. در فهرست کوتاهمدت چند گروه خاص، از جمله آکادمي هنر ازبکستان، موزه اسلامي قطر، و ما بوديم. بنا بود از اين سه گروه در اين پروژه يکي انتخاب شود که ما انتخاب شديم. زماني که اين پروژه بهصورت اجمالي از طرف کارفرما بررسي ميشد، دوستان از موزه قطر بازديد کرده بودند و در آنجا درباره معماري تيموري سخنراني کرده بودند. در آنجا نام ايران بسيار کمرنگ بود و شناخت چنداني از خاندان تيمور و شاهرخ وجود نداشت؛ براي همين ما تصميم گرفتيم که بگوييم شاهرخ (پسر تيمور) چه کارهايي انجام داده است و نقش او در گسترش اين شيوه از معماري را توضيح دهيم.
اين محقق با نمايش تصويري ديگر، ادامه داد: در تصوير ميبينيم که پدر تيمور از همراهان نظام چنگيزي بود و پدر او مسلمان ميشود و تيمور در سال 1405م فوت ميکند و چهل سال بعد فرزندش، شاهرخ، آن حکومت را ادامه ميدهد. امپراتورياي که تيمور پايهگذاري ميکند، تطابق بسياري با پهنه فرهنگي ايران دارد. اين حوزه تيموري از طرفي با هندوستان و از طرفي ديگر با چين همسايه ميشود، بخش عمده ايران و پيرامون و همچنين بخشهايي از عراق و ترکيه را هم ميگيرد و تا نيمههاي سوريه امروزي هم پيش ميرود. الگوي تيموري در جامعه اسلامي اهميتي بسيار دارد و از مهمترين شيوههاي هنري در جغرافياي اسلام است که ما در حوزههاي مختلف ردپاي آن را ميبينيم. در خوشنويسي، در ساخت لوازم منزل، در طراحي کتابها و… اين تأثير ديده ميشود. يکي از موضوعاتي که بسيار مهم است، تذهيب متون قرآني و پرداختن به تزيينات اينچنيني است؛ مثلاً نشانهاي موجود در تذهيب را در قطعهپردازيهاي تيموري ميبينيم.
وي درباره نحوه ساخت اين مسجد ادامه داد: ما براي آنکه فرمان ساخت اين مسجد را رعايت کنيم، پيشفرضي براي خود تعريف کرديم که از بعضي بناهاي تاريخي بهره بگيريم؛ ازجمله ساختمانهاي ازبکستان (که از زمان تيموريان ماندهاند)، مسجد گوهرشاد مشهد، مدرسه قياسيه خرگرد، و مسجد جامع هرات (که در زمان فرزند تيمور ساخته ميشود). اين بناها مصاديقي محسوب ميشوند که حاوي ايدههاي معماري تيموري هستند. از مشخصههايي که درباره معماري تيموري ميتوانيم ياد کنيم، آن است که يک وجه آن بيرون بنا و يک وجه ديگر داخل بناست که از اندازه و مقياس شروع ميشود تا تعداد مناره. آن حرکتي که در پديدآوردن فصل مشترک آسمان و دست بشر است، موضوعي مربوط به بيرون بناست، و طراحي گوشه نيز شامل هم درون و هم بيرون بنا ميشود.
موضوع ديگر اين است که ما معمولاً دو مناره در بناي مسجد داريم، ولي در معماري تيموري تعداد بسياري مناره داريم؛ معمولاً چهار مناره مرسوم است و منارهها در جاهاي مختلف قرار گرفتهاند. در مسجدي که ما از آن صحبت ميکنيم، تعداد منارهها چهار است که با همان فرم و ايده تيموري اجرا شده است.
اين پژوهشگر گفت: جاهايي را که ميخواهيم پوشش تزييني بدهيم کاشي ميکنيم، ولي در معماري تيموري با دقت و معماري خاصي تمام اينها قاببندي ميشوند. تمام اينها به اجزاي هندسي متقارن تقسيمبندي ميشوند و خود اين اجزا هر کدام يک قاببندي دارند. مجموعه سطوح مختلف در کنار هم شکل ميگيرند و مجموعه قابها در کنار هم ديوار را شکل ميدهند.
او درباره تمايز گنبدهاي تيموري گفت: فرم گنبدهاي تيموري طوقههاي بلندتري دارد که با گنبدهاي ما متفاوت است. اين گنبدها به اين لحاظ بلندتر است که زماني که برف ميآيد، راحتتر پايين بريزد و يخزدگي کمتري ايجاد کند. اين بلندي گنبد در کشيدگي و مرتفعبودن بنا نيز کاربرد دارد.
وي در ادامه به توضيح مراحل مختلف ساخت و ويژگيهاي مساجد تيموري از روي تصاوير پرداخت.
گزارش کامل اين نشست را در شماره آتي سفير هنر بخوانيد.