عضو هيات مؤسس انجمن صنفي مرمتگران آثار فرهنگي و هنري اصلاح مرمت مسجد جامع عباسي/ امام اصفهان را منوط به شرايطي امکان‌پذير دانست و در عين حال گفت: اشتباهات گنبد مسجد شيخ لطف‌الله در قياس با مسجد امام (جامع عباسي) زياد نبود؛ مرمت گنبد مسجد امام اشتباهات فاحش دارد و مناسبت‌ترين واژه براي وصف وضعيت آن، «فاجعه» است.
به گزارش گالري آنلاين به نقل از ايسنا، انتشار تصاويري از گنبد مسجد جامع عباسي مدتي است در شبکه‌هاي اجتماعي سر و صداي زيادي به پا کرده است. ماجرا از اين قرار است که پس از برچيده شدن بخشي از داربست‌هايي که بيش از ۱۱ سال روي گنبد اين بنا نصب شده بوده، ايرادهايي در مرمت پديدار شده است. گنبد با کژي، فرورفتگي و انحنا و ناهمواري‌هايي به ويژه در رأس و همچنين تفاوت رنگ در کاشي و نقش، مواجه است؛ طوري که برخي مرمتگران آن را يک «فاجعه مرمتي» دانسته‌اند.
مديرکل ميراث فرهنگي استان اصفهان هرچند اين نقدها را پذيرفته، اما عامل اصلي اين فاجعه را فشار و سنگيني ۱۱ ساله داربست‌ها دانسته و به پيمانکار دستور اصلاح داده و گفته است: درحالي که اقداماتي روي َترک‌هاي يک، دو و سه قديم گنبد مسجد امام در حال انجام است، کاشي‌هاي معيوب و مشکل‌داري که باعث ايجاد ناهمواري در سطح و ترک‌هاي ۱۵ و ۱۶ گنبد شده است، برداشته و کاشي‌هاي جديد نصب مي‌شود.
حالا فتح‌الله نيازي ـ مرمتگر و کارشناس پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگي ـ تاريخي ـ در پاسخ به اين سوال که آيا امکان اصلاح آنچه فاجعه مرمتي خوانده شده است، وجود دارد؟ مي‌گويد: امکان اصلاح وجود دارد. مرمت اصلاح‌شدني است، اما براي برطرف کردن اعوجاج (کژي و خميدگي) بايد آن بخش را بازچيني کنند و کاشي‌ها عوض شود که خواه ناخواه آن کاشي‌ها، سالم خارج نمي‌شود. دوباره يک هزينه و کار اضافي است. دوباره بايد داربست بسته شود؛ البته داربست بستن اصول خاصي دارد. اين‌که الان مطرح مي‌کنند فشار داربست‌ها يکي از عوامل وضع امروز گنبد است، بايد از آن‌ها اين سوال را پرسيد که آيا نظارت وجود نداشته که داربست‌ها را به شکلي بسته‌اند که فشار وارد کرده است؟ اين يکي از ايرادهاي اصلي است؛ چرا از سر خود باز مي‌کنيد؟ داربست براي مرمت آثار ارزشمند، بايد اصولي نصب شود. نبايد به سازه فشار وارد کند. حتي لازم است طرحي براي چگونگي نصب داربست تهيه شود. روي هوا داربست نبندند، چون دوباره همين داستان پيش مي‌آيد.
او سپس به اتفاقي که در مرمت گنبد شيخ لطف‌الله رخ داد و به تغيير رنگ يکي از تَرک‌هاي گنبد منجر شد، اشاره کرد و افزود: اشتباهات مرمت گنبد مسجد شيخ لطف‌الله در قياس با مسجد امام به مراتب خيلي کمتر بود. اشتباه آنجا بود که روي سطح کاشي‌ها روغن برزک زده بودند که سريع گرد و غبار جذب مي‌کند. البته روي مسجد امام (جامع عباسي) هم روي کاشي‌هاي ساب زده شده، روغن زده‌اند و رنگ کاشي‌ها تغيير کرده است. اصلا استفاده از پوشش روغن برزک روي کاشي (مسجد شيخ لطف‌الله) اشتباه است و به نظر مي‌رسد براي اصلاح کار خودشان دست به اين کار مي‌زنند.
نيازي اضافه کرد: به هر حال، اشتباهات مرمت گنبد مسجد شيخ لطف‌الله در قياس با مسجد امام زياد نبود، در گنبد مسجد امام اشتباهات فاحش مشاهده مي‌شود که مناسبت‌ترين واژه براي توضيح وضعيت آن «فاجعه» است. با اين وجود مرمت آن قابل اصلاح است، فقط بايد طرح مرمت ارائه شود، نوع داربست بستن از قبل مشخص شود، دو تا سه ناظر داشته باشد و با روشي اصولي اصلاح و مرمت انجام شود، وگرنه همين فاجعه دوباره تکرار مي‌شود.
اين کارشناس مرمت تاکيد کرد: بايد اين فاجعه اصولي اصلاح شود، حالا هرچه قدر زمان ببرد. اين‌طور نباشد که فقط قسمت‌هاي فرو رفته و ناهموار را درست کنند. بايد براي مرمت اصولي آن، يک کميته فني از افرادي که ذي‌نفع نيستند تشکيل شود، اعضاي آن يک بار از گنبد بازديد کنند، نظرات خود را کتبي به شخص وزير ارائه دهند، براساس آن نظرات پيمانکار مرمت را اصلاح کند. نه اين‌که مديرکل ميراث فرهنگي استان اصفهان با پيمانکار تماس بگيرد، به هواي اين‌که آبرويشان رفته است، فقط ايرادهايي که ديده شده را برطرف کنند.
نيازي با بيان اين‌که نگراني ما درحال حاضر خدشه وارد شدن به بخش‌هاي تاريخي گنبد است، به مشکلات اساسي اين شيوه مرمت اشاره کرد و گفت: مرمتگري که براي اين کار انتخاب شده به واسطه ترک تشريفات بوده است و بر همين اساس ظاهرا صلاحيت پيمانکار را نخواسته‌اند و موضوع مرمت گنبد مسجد هم وارد مناقصه‌هاي پيمانکاري سازمان برنامه و بودجه نشده است. معمولا درباره مرمت آثار نفيس تاريخي اين چنين برخورد مي‌شود، اما در شرايطي از اين رويه پيروي مي‌شود که پيمانکار درجه يک و با رزومه‌اي شناخته شده باشد. از طرفي وقتي پيمانکار به اين شيوه انتخاب شده است با توجه به آن‌که هزينه آن توافقي تعيين مي‌شود، ديگر بهانه‌اي براي کيفيت پايين مرمت نبايد داشته باشد.
او اضافه کرد: شنيده‌ايم که استان اصفهان مرمت گنبد مسجد جامع عباسي/امام را به کسي سپرده که مهندس عمران است و خانوادگي در اين کار بوده‌اند و کارهايي براي ميراث فرهنگي اصفهان انجام داده‌اند. ظاهرا هم نظارت عاليه مرمت با دانشگاه هنر اصفهان بوده است، اما شواهد نشان مي‌دهد نظارتي در کار نبوده است. الان هم که ميراث فرهنگي اصفهان و وزارت ميراث فرهنگي اذعان مي‌کند که اصلا از روند کار و مرمت اطلاع نداشتند، چون داربست روي گنبد نصب بوده است؛ البته نمي‌دانم اين مطالب چقدر سنديت داشته باشد، ولي اين حرف‌ها مطرح شده است. حالا ما فرض را بر اين بگيريم که همه اين اتفاقات افتاده است، که در اين صورت اشتباه فاحش رخ داده است، وقتي کار نفيس فرهنگي تاريخي در اختيار پيمانکار قرار داده مي‌شود، بايد ناظر بومي و عالي تعيين شود. وزارت ميراث بايد نظارت عاليه داشته باشد و از پروژه بازديد ميداني داشته باشد.
نيازي گفت: واضح است کسي از ابتداي مرمت نظارت نداشته است، اگر کسي هم ادعا مي‌کند نظارت داشته، دروغ مي‌گويد، چون اگر يک کارشناس کم‌سابقه مرمت هم از روند کار بازديد مي‌کرد حتما چند ايراد اساسي وارد مي‌کرد.
کارشناس پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگي ـ تاريخي در ادامه اين سوال را مطرح کرد که براساس چه شاخص‌هايي مرمت گنبد مسجد امام را به اين پيمانکار واگذار کرده‌اند؟ اظهار کرد: اگر روزمه و سند قابل دفاعي از کارهاي گذشته پيمانکار مسجد امام وجود دارد بايد عمومي کنند. مرمت اثر شاخصي همچون گنبد مسجد امام به طرح مرمتي نياز دارد، طرح مرمت مسجد امام کجاست؟ نتيجه مرمت گنبد نشان مي‌دهد که اصلا طرح جامع مرمتي وجود نداشته است. بايد قبل از شروع کار، پيمانکار، گنبد را مستندنگاري، آسيب‌نگاري و نقشه‌برداري مي‌کرد. حتي از قبل بايد مشخص مي‌شد از چه مصالحي قرار است استفاده کند، از چه نمونه کاشي‌هايي استفاده مي‌کند. کاشي‌ها چطور قرار است پخته شوند. کارهاي آزمايشگاهي روي کاشي‌هاي اصلي انجام داده است؟ ترکيبات رنگي لعاب کاشي بر اساس کاشي‌هاي تاريخي، چگالي، مقاومت و درصد تخلخل، رطوبت و دماي کاشي و همه مسائل در آن طرح جامع مرمت بايد لحاظ مي‌شد و براساس آن، مرمت را با نظارت وزارت ميراث، ناظر بومي اداره ميراث استان اصفهان و حتي ناظر سوم مثلا از دانشگاه هنر اصفهان انجام مي‌دادند که به نظر مي‌رسد هيچ يک از اين کارها انجام نشده است.
او درباره اظهارات مديرکل ميراث فرهنگي استان اصفهان مبني اين‌که سنگيني و فشار داربست‌هاي ۱۱ ساله، از عوامل مخرب و تاثيرگذار در خروجي مرمت بوده است، گفت: هرچند بخشي از عوامل بيان شده مي‌تواند در شکل امروز گنبد مؤثر بوده باشد، مثلا روي کاشي‌هاي گنبد از روغني استفاده شده که اکنون گرد و غبار محيط روي آن نشسته و باعث شده رنگ کاشي‌ها مقداري تغيير کند، يا رنگ درز بين کاشي‌ها تغيير کرده است، اما اين دليلي که آورده‌اند "داربست فشار آورده است"، چه معني مي‌دهد؟ يعني داربست فشار وارد کرده و تَرک گنبد را دچار فرورفتگي و انحنا کرده است!؟ اين حرف يعني آنقدر کار ضعيف انجام شده که در برابر يک داربست مقاومت نداشته است، پس اين چه مرمتي است؟!
نيازي افزود: در گنبد مسجد امام اشتباهات فاحش ديگري رخ داده، مثلا نقوش ايراد دارد، رنگ و طرح کاشي ايراد دارد. روي کاشي را ساب زده‌اند. خوب معلوم است ناشيانه کار شده است و پيمانکار هر کاري خواسته در گنبد انجام داده است. عامل همه اين‌ها، نبود نظارت صحيح و اصولي و نبود طرح جامع مرمت براي گنبد مسجد جامع عباسي/امام است. رعايت نکردن اين دو موضوع باعث تمام اتفاقات مسجد امام شده و آنچه امروز در گنبد مشاهده مي‌شود. حالا ميراث فرهنگي بگويد به ما ربطي نداشته و ما اطلاع نداشتيم. وزارت ميراث هم از آن طرف ابراز بي‌اطلاعي کند. سوال ما از آن‌ها اين است آيا لازم نبود يک کميته فني براي مرمت اين اثر نفيس تشکيل مي‌دادند، از چند کارشناس در بخش آموزش، ستادي، تشکل‌هاي صنفي دعوت مي‌کردند و نظر ديگر متخصصان را درباره طرح مرمت آن مي‌گرفتند. تا ۲۰ سال پيش ما کميته فني تزئينات داشتيم، طرح در آن کميته با نظر چندين متخصص بررسي مي‌شد، پيمانکار از طرح خود دفاع يا رفع اشکال مي‌کرد، اما ديگر چنين رويه‌اي وجود ندارد، مشورت از ميراث فرهنگي رخت بربسته است، همه به صورت انفرادي کار مي‌کنند و وقتي هم که کار خراب مي‌شود تقصيرها را گردن يکديگر مي‌اندازند. در ماجراي مسجد امام همه ما مسؤول هستيم، بايد آن را درست به نسل آينده انتقال دهيم و اگر قرار است آن را اين‌طوري تحويل دهيم، بهتر است اصلا دست نزنيم.
اين کارشناس مرمت همچنين گفت: با وجود تعداد زياد متخصصان درجه يک مرمت، نمي‌دانم با چه تفکري مرمت آثار نفيس و شاخص و ارزشمند را به گروهي ناشناخته واگذار مي‌کنند و در آخر هم هيچ‌کس مسؤوليت کار را قبول نمي‌کند و همه هم سعي دارند ديگري را مقصر بدانند. در ماجراي مسجد امام اصلا فکر نمي‌کردند موضوع رسانه‌اي شود، فکر مي‌کردند کار را همين‌طوري تحويل مي‌دهند و تمام مي‌شود.
مسجد جامع عباسي که اينک به نام مسجد امام معروف است و به آن مسجد شاه نيز گفته مي‌شود، ۱۵ دي ماه سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملي ثبت شده، اين مسجد همراه با مجموعه ميدان نقش جهان در فهرست آثار جهاني يونسکو نيز ثبت شده است.
بنا بر توضيحات مديرکل ميراث فرهنگي استان اصفهان، گنبد اين مسجد در يک قرن اخير بيش از سه بار مرمت شده است؛ يک بار در سال‌هاي ۱۳۱۶.۱۳۲۸ که مرمت کلي شد، در دهه ۴۰ که مرمت‌هاي جزئي روي گنبد انجام شد و در نهايت دهه هشتاد که کامل مرمت شد.
در اين دهه يک بار گنبد را از سال ۱۳۷۹ تا حدود سال ۸۵ کامل مرمت کردند که کار با انتخاب اصفهان به عنوان پايتخت فرهنگي جهان اسلام متوقف و داربست‌ها باز شد، درحالي که مرمت سه ترک آن از ۱۶ ترک باقي مانده بود، در نتيجه سال ۱۳۸۹ بار ديگر داربست‌ها را روي گنبد علم کردند تا مرمت را پايان دهند که اين روند تا سال ۱۴۰۱، بيش از ۱۱ سال طول کشيد. عليرضا ايزدي به استناد اين مرمت‌ها اکنون مدعي است: «ديگر هيچ کاشي اصيل صفوي روي گنبد باقي نمانده است.»
گفته شده است روي گنبد مسجد جامع عباسي/ امام بيش از ۵۰۰ هزار قطعه کاشي کار شده است. اين گنبد يکي از شاهکارهاي معماري اصفهان است که به‌صورت دو پوسته (دو پوش) بنا شده است. ارتفاع گنبد داخلي ۳۸ متر و گنبد خارجي ۵۴ متر است.