کاهگل، خاطره‌اي که در ماده زنده مي‌ماند

به قلم فاطمه عبداله زاده

يکم فروردين، زادروز پرويز کلانتري، فرصتي است تا بار ديگر به جهان بصري او سفر کنيم و به‌ويژه بر آثار کاهگلي‌اش تمرکز کنيم. کلانتري با نگاهي نو به اين متريال بومي، خاطره‌ جمعي ما را از معماري کويري و خانه‌هاي کاهگلي زنده کرد. اما بررسي اين رويکرد، بدون در نظر گرفتن پيشگاماني که همچون او اين ماده را وارد زبان هنر مدرن کردند، کامل نخواهد بود. مارکو گريگوريان از نخستين هنرمنداني بود که کاهگل را نه فقط به‌عنوان يک عنصر نوستالژيک، بلکه به‌عنوان ماده‌اي حامل زمان و تاريخ در آثارش به کار برد. در حالي که کلانتري از کاهگل براي بازآفريني فضاهاي آشنا و ملموس بهره مي‌برد، گريگوريان آن را به عنصري تجريدي و مفهومي تبديل کرد. اين نوشتار، ضمن تحليل اين دو نگاه، از منظر فلسفي نيز به مفهوم “ماده و خاطره” مي‌پردازد.

کاهگل، ماده‌اي زنده از خاطره و زمان

کاهگل در آثار کلانتري و گريگوريان تنها يک متريال نيست، بلکه حامل خاطره و زمان است؛ نه فقط در مقام يک نشانه بصري، بلکه به‌مثابه جوهري که گذشته را در خود حک کرده است. اگر با ديدگاه آنري برگسون به نظريه “ماده و خاطره” نگاه کنيم، اين دو هنرمند دو رويکرد متفاوت به ارتباط ميان گذشته، حافظه و ماده دارند. کلانتري از کاهگل براي بازآفريني خاطره جمعي بهره مي‌برد—روستاهاي ايران، ديوارهاي ترک‌خورده و گرماي خاک، که همه در نقاشي‌هاي او زنده مي‌شوند. در مقابل، گريگوريان به “ماده به‌مثابه خاطره” مي‌نگرد؛ در آثار او، خودِ کاهگل نه فقط رسانه‌اي براي بازنمايي گذشته، بلکه يک حافظه زنده است که بافتش زمان را در خود حفظ کرده است. اين دقيقاً همان تمايزي است که برگسون در نظريه خود مطرح مي‌کند: حافظه‌اي که به‌طور فعال گذشته را بازسازي مي‌کند، در برابر حافظه‌اي که به‌طور ناخودآگاه درون ماده حک شده است. بنابراين، اگر کلانتري خاطره را درون ماده تزريق مي‌کند، گريگوريان آن را از دل خود ماده بيرون مي‌کشد؛ دو رويکردي که هر دو، به شيوه‌اي متفاوت، زمان را درون کاهگل جاودانه مي‌کنند.

پرويز کلانتري / بدون عنوان / رنگ روغن و کاهگل روي بوم / 250×130 سانتيمتر / 1388

مارکو گريگوريان / چهار فصل / کاهگل روي بوم / 80×80 سانتيمتر / 1350

کاهگل در آثار پرويز کلانتري

بازنمايي بوم و خاطره

پرويز کلانتري را بيشتر با نقاشي‌هايش از روستاهاي ايران و خانه‌هاي کاهگلي مي‌شناسيم. او در اين آثار، فراتر از بازنمايي صرف، به خلق فضايي شاعرانه مي‌پردازد که در آن، ترکيب رنگ‌هاي گرم و اشکال هندسي ساده، حس نوستالژيک از وطن را در ذهن مخاطب زنده مي‌کند. براي کلانتري، کاهگل نه‌تنها يک عنصر بصري، بلکه نوعي زبان براي روايت داستان‌هاي سرزمين ايران بود. او با الهام از معماري بومي، جهاني خلق کرد که در آن، ديوارهاي فرسوده و پنجره‌هاي کوچک، بازتابي از حافظه جمعي مردمان اين سرزمين است.

پرويز کلانتري / بدون عنوان / رنگ روغن و کاهگل روي بوم / 130×70 سانتيمتر / 1375

مارکو گريگوريان

کاهگل به‌عنوان جوهره ماده

در سوي ديگر، مارکو گريگوريان، که يکي از پيشگامان هنر مفهومي در ايران بود، به کاهگل نه‌به‌عنوان يک عنصر تصويري، بلکه به‌عنوان ماده‌اي خام و گويا نگاه مي‌کرد. او بافت طبيعي و فيزيکي اين متريال را در نقاشي‌هايش حفظ کرد تا ارتباط ميان انسان، خاک و طبيعت را به تصوير بکشد. گريگوريان به جاي آنکه کاهگل را در خدمت بازنمايي معماري يا روستاها قرار دهد، آن را به جوهره‌اي هنري تبديل کرد که در آن، خودِ ماده سخن مي‌گويد. اين نگاه تا حدي به فلسفه‌ ي پديدارشناسي نزديک است، جايي که ماده به خودي خود داراي معنا و هويت مي‌شود.

مارکو گريگوريان / چند راهي / خاک ترک‌خورده روي بوم / 121.92×121.92 سانتي متر / 1353

ماده و خاطره

نگاهي به کاهگل در آثار اين دو هنرمند

با وجود اين تفاوت‌هاي بنيادي، هر دو هنرمند توانسته‌اند با استفاده از کاهگل، روايتي منحصر به فرد ارائه دهند. يکي آن را ابزاري براي بازنمايي يک جهان نوستالژيک و بومي به کار برده و ديگري آن را به ذات و ماهيتش بازگردانده است. چنين نگاهي نشان مي‌دهد که يک متريال ساده مي‌تواند حامل مفاهيم پيچيده‌اي باشد که از هنر فراتر رفته و به فلسفه، جامعه‌شناسي و خاطره‌شناسي پيوند مي‌خورد.