عبدالمجيد ارفعي ـ پژوهشگر و متخصص زبان‌هاي باستاني عيلامي و اکدي ـ با طرح اين پرسش که چرا با وجود مجوز خزانه‌داري آمريکا براي بازگشت تمام الواح هخامنشي به ايران، هنوز بخشي از آن‌ها در اختيار موسسه شرق‌شناسي شيکاگو مانده است، گفت: اين موسسه برخلاف توافق و تعهدي که داشت، مستندات و مطالعات الواح هخامنشي را کامل در اختيار ايران قرار نداده است.
به گزارش گالري آنلاين به نقل از ايسنا، الواح باروي تخت جمشيد که در سال ۱۳۱۳ کشف شد، وقتي موقتا براي مطالعه در اختيار موسسه شرق‌شناسي شيکاگو قرار گرفت، يک استاد بزرگ سومرشناسي به نام آرنولد پوبل (Poebel) و دو شاگرد او «جورج کامرون» و «ريچارد هلک» مسئول رمزگشايي از اين الواح شدند. در اين مسير، عبدالمجيد ارفعي، پژوهشگر و متخصص زبان‌هاي باستاني، که از آخرين مترجمان بازمانده خط ميخي عيلامي در ايران است، در مطالعه و خوانش اين گل‌نبشته‌ها نقش داشت. او شاگرد هلک بود که از سال ۱۹۶۶ ميلادي به مدت هشت سال روي اين الواح کار مي‌کرد.
ارفعي با انتقاد از عملکرد موسسه شرق‌شناسي دانشگاه شيکاگو در استرداد الواح هخامنشي و مستندات مربوط به آن، گفت: «هلک» حدود ۴۳ سال روي اين الواح کار کرد. او يکي از چهار نفري بود که خوانش اين الواح را انجام مي‌داد و تنها کسي بود که تا زمان مرگ مدام سرگرم خواندن اين کتيبه‌ها بود، ولي ما نمي‌دانيم بعد از مرگ هلک، چه کساني با چه پيشينه‌اي اين کتيبه‌ها را خوانده‌اند. به جز سه کتيبه که در يک موزه شخصي پيدا شده و متن آن را خوانده‌اند، نديده‌ام که از زمان مرگ هلک به بعد کتيبه‌اي خوانده شده باشد. موسسه شرق‌شناسي شيکاگو حاضر نيست مستندات آن را در اختيار ايران قرار دهد. درحالي که براساس قرارداد سال ۱۳۱۴ بين دانشگاه شيکاگو و وزارت وقت فرهنگ ايران که آن زمان مسئول پژوهش‌هاي باستان‌شناسي بود، موظف بودند دو نسخه از مطالعات و مستندات خود را به ايران تحويل دهند.
او در کارگاه گل‌نبشته‌هاي باروي تخت جمشيد که در پي بازگشت ۳۵۰۶ قطعه لوح هخامنشي در اواخر تابستان ۱۴۰۲ به ايران، مشترک با موسسه شرق‌شناسي شيکاگو، موزه ملي و پژوهشگاه ميراث فرهنگي برگزار شد، اظهار کرد: يک بار آقاي گلشن و بار ديگر آقاي بهشتي به موسسه شرق‌شناسي دانشگاه شيکاگو نامه نوشتند و درخواست مستندات کردند. درحالي که رييس موسسه شرق‌شناسي شيکاگو صراحتا در نامه‌اي گفته بود به ايران چيزي تحويل نمي‌دهند و از اينترنت پيدا کنيد. اين خلاف توافق صورت‌گرفته بود. بعد از آنکه رأي دادگاه ديوان عالي آمريکا هم صادر شد، گفتند وزارت خزانه‌داري آمريکا (اوفک) مجوز استرداد ۱۷۰۰ لوح را داده است، درحالي‌که خزانه‌داري نمي‌تواند مقابل رأي دادگاه باشد. بعد گفتند مجوز بازگشت ۳۵۰۰ اثر را دادند. من از طريق مراجع حقوقي وزارت ميراث فرهنگي خواستم پيگير باشند که چرا فقط براي استرداد ۳۵۰۰ لوح مجوز داده‌اند. گفتند وزارت خزانه‌داري مجوز بازگشت همه الواح را داده است، ولي ۳۵۰۰ لوح را مي‌فرستند. سوال ديگر اين است آيا به همراه اين الواح، مستندات و مطالعات انجام‌شده را هم کامل فرستاده‌اند؟
اين پژوهشگر خط‌هاي باستاني همچنين مطرح کرد: وقتي اين الواح به آمريکا منتقل شد، تعداد زيادي از آن‌ها خرد بود. ۲۳۵۳ جعبه مقوايي بود که هر يک شماره داشت. روي هر يک از آن جعبه‌ها هم قيد شده بود هر يک داراي چند قطعه گل‌نبشته است. آيا اين اطلاعات را در اختيار ايران گذاشته‌اند؟ مقصر ميراث فرهنگي است، متاسفم بگويم که قبل از بازگشت ۱۷۰۰ قطعه گل‌نبشته (در سال ۱۳۹۸) در جلساتي که داشتيم، با مخالف‌هاي زيادي روبه‌رو شديم که خودمان برويم و اين الواح را شمارش کنيم و برگردانيم.
ارفعي در بخشي از سخنانش به تغييرات و اصلاحات روي برخي واژه‌هاي منتخب «هلک» در خوانش‌هاي جديد اشاره کرد و گفت: موسسه شرق‌شناسي شيکاگو تلاش مي‌کند زحمات ۴۰ ساله هلک را نابود کند و مطابق خواسته و ميل خود تغييراتي دهد و کلمات را عوض مي‌کند و مترادف‌ها را در معني جايگزين مي‌کند. پرسشم اين است بعد از مرگ هلک چه تعداد گل‌نبشته خوانده شده است؟ اگر مستندات آن چاپ شده، آيا در اختيار ايران قرار گرفته است؟
اين پژوهشگر که الواح هخامنشي را قبلا ديده و در خوانش بخشي از آن نقش داشته است، خطاب به وزارت ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي نيز گفت: زماني که الواح جديد به ايران رسيد، هيچ از من خواسته نشد که براي شناسايي اين الواح بيايم، آيا غير از من کس ديگري در ايران هست که اين‌ها را بشناسد؟ غير از چند شاگردي که من تربيت کرده‌ام چه کسان ديگري هستند؟
در ادامه ووتر هنکلمن ـ پژوهشگر و عضو گروه مطالعاتي دانشگاه شيکاگو و نويسنده کتاب تاريخ هخامنشيان ـ که درباره محتواي گل‌نبشته‌هاي تازه استردادشده به ايران توضيحاتي داد، در پاسخ به نقدهاي عبدالمجيد ارفعي گفت: توافق شده بود الواح هخامنشي براي مطالعه به موسسه شرق‌شناسي شيکاگو فرستاده شود و چهار پژوهشگر مسئول کار روي آن الواح بودند. به دليل دشواري اين کار و وضعيت دانسته‌هاي ما از زبان عيلامي، خوانش گل‌نبشته‌ها بيشتر حالت کشف رمز داشت. از بين آن چهار نفر فقط «هلک» کار خوانش را ادامه داد، که مطالعه سه‌هزار لوح را از خود باقي گذاشت. براساس توافق، دانشگاه شيکاگو حق انتشار پس از مرگ هلک را داشت. کار هلک ناتمام مانده بود و ترجمه‌ها بايد کامل مي‌شد، براي همين از سال ۲۰۰۶ مسئوليت اين کار به اشخاص ديگري سپرده شد، آقاي متيو ستولپر نيز تا زمان بازنشستگي کار روي الواح را ادامه داد و سه‌هزار قطعه را ويرايش و بازخواني کرد. پژوهش‌هاي فراواني روي گل‌نبشته‌هاي باروي تخت جمشيد انجام شده و صدها مقاله تهيه و منتشر شده است. حتي ديتابيس‌هاي آن‌ها در وب‌سايت قرار گرفته و براي همه قابل دسترس است.
او همچنين گفت: گل‌نبشته‌هاي باروي تخت جمشيد، ديدگاه ما را نسبت به عرصه‌هاي مختلف هخامنشي تغيير مي‌دهد، همه اين‌ها با پژوهش‌هاي آغازين ريچارد هلک به‌دست آمده است.
تيموتي هريسون ـ رييس موسسه مطالعات فرهنگ‌هاي کهن، دانشگاه شيکاگوـ هم در سخنان کوتاهي گفت: بعد از چهارسال به خاطر همه‌گيري کرونا، بار ديگر بخش‌هايي از الواح بايگاني باروي تخت جمشيد به ايران بازگردانده شده است. اين الواح اطلاعاتي درباره چرخه کار در مرکز امپراطوري هخامنشي ارائه مي‌دهند.
در ادامه اين کارگاه که آنلاين برگزار شد، جبرئيل نوکنده ـ مدير موزه ملي ايران ـ بدون آنکه تاريخ دقيقي را براي نمايش الواح هخامنشي مشخص کند، تاکيد کرد: وزارت ميراث فرهنگي پيگير بازگشت باقي‌مانده الواح هخامنشي است و اميدواريم مرکز پژوهش‌هاي الواح نيز در موزه ملي ايران راه‌اندازي شود.
او همچنين اظهار کرد: مطالعات نشان داد کارهاي زيادي براي ادامه پژوهش‌ها روي الواح داريم. موزه ملي ايران آماده همکاري با تمام پژوهشگران علاقه‌مند است. دانشگاه شيکاگو نيز براي برگزاري نمايشگاه گل‌نبشته‌هاي هخامنشي در آينده نزديک، برپايي اين نشست تخصصي و چاپ کاتالوگ همکاري داشته و موزه ملي به ادامه همکاري آن‌ها علاقه‌مند است.
صديقه پيران ـ مسئول بخش کتيبه‌هاي موزه ملي ايرانـ نيز روند ثبت، مستندنگاري و آماده‌سازي الواح هخامنشي منتقل‌شده به ايران را توضيح داد و گفت: بعد از انتقال آثار به مخزن کتيبه‌هاي موزه ملي، ابتدا صندوق‌ها و جعبه‌ها باز شد. شماره‌ها چک شد. فهرستي از دانشگاه شيکاگو ارسال شده بود که ابتدا آن با منابع منتشرشده در ايران و خارج از کشور، مطابقت داده شد. ناچار بوديم تمام منابع را با وجود تعداد بالاي الواح به سرعت تطبيق دهيم و در نهايت اطلاعات الواح در فرم شماره ۹ ذي‌حسابي وزارتخانه‌هاي ميراث فرهنگي و دارايي وارد شد. اين اطلاعات شامل شرح شيء، شماره حفاري و شماره موزه و اندازه‌گيري‌هاست.
او افزود: سپس الواح، مستندنگاري و عکاسي شد، که اين روند همچنان ادامه دارد. براي تبلت‌هاي گلي بايد شش وجه اثر عکاسي شود تا هر اثر در گوشه و کنار آن ثبت شود. همزمان از طريق دانشگاه شيکاگو اطلاعاتي درباره ۱۶۴ قلم گل‌نبشته از کل صندوق‌ها، به موزه ملي ارسال شده بود، که آن ۱۶۴ قلم به نمايشگاه موقت موزه ملي منتقل شد تا براي نمايش جانمايي شوند. همزمان، مرمت و استحکام‌بخشي الواح آسيب‌ديده انجام شد. ما منتظر تاريخ نمايشگاه هستيم که به زودي برگزار مي‌شود.
مصطفي ده‌پهلوان ـ رئيس پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري ـ نيز در نشست الواح باروي تخت جمشيد، که با حضور استاداني از مؤسسه شرق‌شناسي شيکاگو و جمعي از پژوهشگران و باستان‌شناسان ايراني برگزار شد، يادآور شد: جا دارد از زحمات گذشتگان و استادان بزرگي که از موسسه شرق‌شناسي شيکاگو و استادان صاحب نام ايراني از جمله عبدالمجيد ارفعي براي خوانش الواح زمان گذاشتند، قدرداني کنيم. خوانش اين الواح زمان‌بر، دشوار و به شکلي عمرخوار است. به عنوان يک ايراني از تمام کساني که براي خوانش اين الواح زمان گذاشتند، تشکر مي‌کنم.
او ادامه داد: اين الواح پرتوهاي تازه‌اي از گذشته ناشناخته در اختيار ما قرار مي‌دهد و آگاهي‌هاي تازه‌اي را در اختيار ما مي‌گذارد. متون تاريخيِ يافته‌هاي باستان‌شناسي اطلاعات تازه‌اي دارند، ولي تازه‌ترين اين اطلاعات را مي‌توان از دريچه پژوهش‌هاي زبان‌شناسي جست‌وجو کرد.
رئيس پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري گفت: جاي قدري نگراني و شايد تاسف دارد از اينکه امروز در روند مطالعات زبان‌شناسي عيلامي دچار مشکلات و غفلت‌هايي هستيم. اميدوارم در سال‌هاي آينده دانشگاه‌ها و نهادهاي پژوهشي آموزشي همچون پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري در پرورش و تقويت افراد بيشتري در اين حوزه تلاش کنند. اميدواريم در سال‌هاي آينده موزه ملي و پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري، پژوهش‌هاي بسيار کاربردي را روي اين الواح انجام دهند. جامعه تشنه اين اطلاعات است. اميدوارم ما بتوانيم نياز جامعه را براي اطلاعاتي که اين الواح دارند، برآورده کنيم.
او همچنين بيان کرد: پژوهشگاه براي انتشار پژوهش‌هايي که در سال‌هاي آينده روي اين الواح انجام مي‌شود، اعلام آمادگي مي‌کند و براي استفاده از ظرفيت‌هاي آزمايشگاهي و حفاظتي و مرمتي استقبال مي‌کند و اميدوارم در سال‌هاي آينده با کمک پژوهشگران داخلي و خارجي پژوهش‌هاي جدي و کاربردي روي اين الواح انجام شود.
در ادامه اين کارگاه، شاهرخ رزمجو، آناليسا آزوني، پارسا دانشمند، متيو ستولپر و مارک گريسون درباره محتواي گل‌نبشته‌ها و مهرهاي باروي تخت جمشيد که تا کنون به ايران استرداد شده، توضيحاتي دادند.
به گفته شاهرخ رزمجو ـ باستان‌شناس و متخصص دورهٔ هخامنشي ـ اين گل‌نبشته‌ها مجموعه‌اي چندفرهنگي و چندزباني از دستگاه اداري حاکم در تخت جمشيد بوده که متون آن بيشتر به زبان‌هاي عيلامي، يوناني، فارسي باستاني و خط ميخي بوده است.
تعداد الواح هخامنشي که حدود ۹۰ سال پيش براي مطالعه به موسسه شرق‌شناسي شيکاگو فرستاده شده بود، بيش از ۳۰ هزار قطعه بوده که اندازه‌هاي مختلف داشته و تعدادي هم شکسته بوده است. ارنست هرتسفلد، باستان‌شناس آلماني که در کاوش‌هاي تخت جمشيد حضور داشته، نيز تخمين زده که اين يافته شامل حدود ۳۰ هزار و يا بيشتر لوح و قطعات گلي کتيبه‌دار و مُهر و موم‌شده بوده است. آن زمان امکان خواندن الواح در ايران وجود نداشت، در نتيجه در هنگام امانت‌سپاري، از الواح صورت‌برداري دقيق نشد.
طبق اعلام مؤسسه شرق‌شناسي، مقرر شده بود آن مؤسسه دو بار در سال از خزانه‌داري آمريکا، صدور مجوز انتقال الواح به ايران را تقاضا کند تا بتواند سالانه ۵۰۰۰ لوح را مسترد کند، رويه‌اي که در مقاطعي به درستي طي نشده و روند بازگشت اين الواح را طولاني کرده است.
تا کنونپنج محموله از اين گل‌نبشته‌ها در سال‌هاي ۱۳۲۷، ۱۳۳۰، ۱۳۸۳، ۱۳۹۸ و ۱۴۰۲ به ايران بازگردانده شده است. گفته شده است هنوز بيش از ۱۰ هزار قطعه گل‌نبشته در موسسه شرق‌شناسي شيکاگو وجود دارد. عزت‌الله ضرغامي ـ وزير ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي ـ پيش‌تر گفته بود باقي‌مانده اين الواح تا پايان سال ۱۴۰۲ به ايران بازگردانده خواهد شد.