مجموعهدار تبريزي با راهاندازي موزه چاپ و نشر درصدد است 200سال فرهنگسازي و اصلاح بنيادين جامعه ايران توسط صنعت چاپ را به نمايش درآورده و پاسداراين گنجينه عظيم و ارزشمند باشد.
به گزارش گالري آنلاين به نقل از فارس، تبريز اولين خاستگاه صنعت چاپ و نشر و مطبوعات کشور است ولي شنيدن اين جمله که " صنعت چاپ تبريز خيلي غريب است" از زبان فردي که تلاشهاي زيادي براي پاسداشت هويت چاپ و نشر کشور نموده، نشان ميدهد آنگونه که بايد و شايد نتوانستهايم از گنجينه عظيم و ارزشمند صنعت چاپ و نشر حفاظت کنيم.
اما نيکنامان و نيکمرداني هستند که هويت صنعت چاپ و نشر تبريز و کشور را قدر دانسته و طي زحمتهاي زيادي که کشيدهاند درصدد هستند از گنجينه چاپ و نشر به خوبي پاسداري کنند.
خاندان کفيلي در تبريز در زمينه تامين، تهيه کاغذ و ملزومات چاپ فعاليت دارند، برادران کفيلي در تبريز نام آشناي تمام افرادي هستند که به نوعي با اين صنعت در ارتباط هستند.
برادران کفيلي، ۳۰سال زحمت کشيدهاند تا روند تجهيز و تکميل شدن موزه چاپ و نشر را در يک مجموعه زيبا و تخصصي گردآوري کرده و به عنوان يک اثر شاخص و زيباي فرهنگي براي نمايش روند اصلاح بنيادين جامعه ايران توسط صنعت چاپ به همگان نشان دهند.
دستگاهها و آثار چاپي قديمي، ظرافتها و هنرهاي به کار رفته در آن، برادران کفيلي را چنان شيفته و مشتاق دستگاههاي چاپ کرد که طي ۳۰ سال به خريد و نگهداري آثار چاپي دستگاههاي کوچک و بزرگ چاپ، کاغذهاي مورد استفاده در چاپ، باقيمانده وسايل چاپهاي سربي و سنگي اقدام کردند.
برادران کفيلي تنها مجموعهداران صنعت چاپ و نشر کشور هستند و مجموعه آنها که در آيندهاي نزديک به موزه چاپ و نشر تبديل ميشود، ويژگيهاي خاص خود را دارد. مجموعه زيبا و منحصر بهفرد چاپ و نشر که اکنون در منزل شخصي، چندين انبار و محل ديگر نگهداري ميشوند.
با آقاي رشيد کفيلي در محل نگهداري دستگاهها و ادوات صنعت چاپ هم کلام شدم تا از تجربه گردآوري اين مجموعه تخصصي و منحصر بهفرد سخن بگويد.
صنعت چاپ شناسنامه تبريز است
رشيد کفيلي، مهمترين هدف خود از گردآوري ادوات چاپ و نشر را جلوگيري از نابودي هويت و شناسنامه اين کهنشهر تاريخي ذکر کرد و اظهار داشت: صنعت چاپ شناسنامه تبريز است، چرا که صنعت چاپ و نشر ايران اولين بار از تبريز آغاز شد و هر کجا نام چاپ ميآيد پشتوانه آن تبريز است.
وي افزود: براي اينکه شناسنامه و هويت تبريز حفظ شود، بايد همه ملزومات مربوط به چاپ و نشر نيز ارزشگذاري و نگهداري شوند. در طول ۳۰سال که براي جمعآوري دستگاههاي چاپ اقدام شده، سعي کرديم از تخريب و نابودي ادوات چاپ جلوگيري کنيم. وقتي ميشنوم جايي يک دستگاه چاپ را به قطعات اوراقي تبديل کرده و از بين بردهاند ناراحت ميشوم، دوست ندارم اين دستگاهها از بين بروند در نتيجه اين دستگاهها را خريداري کرده و نگهداري ميکنيم.
آثار چاپي قديمي بسيار آسيبپذير بوده و در صورت عدم نگهداري اصولي از بين خواهند رفت، همينطور دستگاههاي قديمي با بيلطفي و عدم رسيدگي تبديل به آهنپاره شده، حتي قسمت عظيمي از دستگاهها با قدمت بيش از يکصد سال در خلاء قانوني حفاظت از اشياء تاريخي از بين رفتهاند.
در مجموعه تخصصي چاپ و نشر، دستگاههايي به چشم ميخورد که کاربرد اداري داشته و در بانکها، ادارات و مدارس به کار رفته است و اکنون در اين مجموعه شخصي نگهداري ميشود.
«ماشين حساب مکانيکي» يکي ديگر از دستگاههاي اداري است که بنا به گفته رشيد کفيلي در اين نوع دستگاه هيچ نوع نمايشگري روي آن وجود ندارد و محاسبات چاپ شده و قابل مشاهده است.
دستگاه کارتزني حضور و غياب کارخانه پشمينه که نزديک به يکصد سال قدمت دارد، يکي ديگر از ادوات صنعت چاپ است که ميتوان در اينجا مشاهده کرد که خريد آن يک و نيم سال طول کشيده است. کارگران کارخانه پشمينه هنگام ورود و خروج کارتي را داخل دستگاه گذاشته و اهرم را ميکشيدند که ساعت و تاريخ را چاپ ميکرد.
کاغذهاي پاپيروس که به سفارش برادران کفيلي از مصر و لبنان به ايران آورده شده و در اين مجموعه قرار گرفتهاند نيز حال و هواي موزه را به هزاران سال پيش ميبرد.
اکثر دستگاههاي موجود در صنعت چاپ ايران خارجي هستند و در شهرهاي مختلف کشور مورد استفاده قرار گرفتهاند.
همچنان که در حال لذت بردن از تماشاي اين مجموعه تخصصي هستم، دستگاهي به نام دستگاه «گوشه زن» توجهم را جلب ميکند که مجموعهدار تبريزي در مورد کاربرد آن توضيح داده و ميگويد: کاربرد اين دستگاه براي کارت ويزيت است که گوشههاي کارت ويزيت را به حالت گرد در ميآورد.
قطعاً شما نيز در تماشاي اين همه دستگاه چاپ که شايد تا بهحال نامي از آنها نشنيده باشيد، لذت ميبريد.
ماشين نمونهگيري و تصحيح چاپ ساخت کشور آلمان، ماشين چاپ دستي ساخت ايران، دستگاه چاپ برجستهزني (ترموگراف) ساخت کشور انگليس، ماشين پرفراژ ساخت آلمان، نمونه اسکناس چاو امپراطوري چين، ماشين دوخت روميزي، دستگاه گيره صحافي دستي ساخت آلمان کارکرد در صحافي از ديگر اشيايي هستند که قدمت اين موزه را بيشتر ميکنند.
مطبوعات قديمي ذوق زدهتان ميکند
همچنانکه در حال قدم زدن لابه لاي دستگاههاي چاپ و نشر هستم از ديدن مطبوعات قديمي نيز ذوق زده شده و دوست دارم آنها را ورق بزنم. بخش ديگري از مجموعه صنعت چاپ به مطبوعات اختصاص دارد، نمونههايي از روزنامههاي معروف همچون روزنامه صور اسرافيل با تکنيک چاپ سربي و سنگي، ملا نصرالدين، صور اسرافيل، هفتهنامه طنز باباشمل، تهران مصور، آئينه مطبوعات، مهد آزادي، نمونههايي از مجله فکرت، عکسهايي از مرحوم اسماعيل دميرچي نويسنده، تاريخنگار و پيشکسوت حوزه صنعت چاپ و نشر و … بر تنوع و زيبايي آن افزوده است.
البته براي غناي بخش مطبوعات موزه، طي چهار سال اخير اقدام به خريد و گردآوري مطبوعات معاصر کردهاند.
مهرهاي جذاب و زيبا
مهرهاي قديمي نيز بخش ديگري از صنعت چاپ محسوب ميشود که چيدمان و تماشاي اين مهرها نيز جلوه خاصي دارد، مهرها از اولين ادوات صنعت چاپ به شمار ميآيند. آشوريان چند هزار سال قبل از ميلاد بر خشتهايي از گلرس مهر ميزدند.
مهرها از چوب، فلز و ورقههاي پلاستيک ساخته ميشوند. در دهه 20 و 30 شمسي چاپخانهها با استفاده از قالبهاي مخصوص و حروف سربي مهرهاي مورد نياز سازمانها و اشخاص را ميساختند.
تابلو بسياري از چاپخانهها به کلمه مهرسازي در کنار چاپ مزين بود و ساخت مهر فرآيندي پيچيده و زمانبر را طلب ميکرده است.
قالبها و وسايل مهرسازي قديمي و انواع مهرهاي ساخته شده با مواد مختلف، در موزه چاپ و نشر براي بازآفريني و نمايش نگهداري ميشود.
اولين تکنيک چاپ، چاپ سربي
در مجموعه تخصصي و منحصر بهفرد برادران کفيلي سيد رضا سيدشريفي به عنوان کارشناس تاريخ صنعت چاپ ما را همراهي کرده و اطلاعات خوبي در زمينه چاپ و نشر کشور ارائه ميدهد.
تاريخهاي متعددي براي ورود صنعت چاپ در ايران ذکر شده است، سيد رضا سيدشريفي کارشناس صنعت چاپ و نشر سال 1195 ه.ش را اولين تاريخي ذکر ميکند که صنعت چاپ وارد ايران گرديده و ماندگار شده است.
اولين چاپخانه ايران در تبريز با تکنيک چاپ سربي با حروف عربي به دستور عباسميرزا توسط ميرزا زينالعابدين تبريزي تاسيس گرديد، بعد از مدتها چاپ سربي جاي خود را به چاپ سنگي داد و از آنجا که چاپ سنگي داراي قابليت چاپ خط نستعليق بود و هزينه آن کمتر از چاپ سربي بود مورد استقبال قرار گرفت.
قبل از آن در سال 672 ه.ش به پيشنهاد صدرجهان وزير و مشاور گيخاتو امپراتور ايلخاني در تبريز چاپخانهاي تاسيس شد که اسکناس کاغذي به نام چاو در آن منتشر گرديد. به عبارتي تبريز ميراثدار چاپخانهاي 700 ساله در ايران است.
البته قبل از چاپ سربي و سنگي، چاپ باسمهاي نيز در ايران کاربرد داشت و روش چاپ آن استفاده از قالبهاي کندهکاري شده چوبي يا کليشههايي فلزي بود که آنها را مرکباندود کرده و با فشار کاغذ بر روي کليشه عبارت يا طرح مورد نظر چاپ ميشد. کلمه باسمه ترجمهاي ترکي از printing press است.
طي سالهاي اخير تکنيک چاپ سربي به همراه گراور و در نهايت چاپ افست به ايران وارد شده و تا کنون هم کاربرد دارد.
کارشناس چاپ و نشر بيان ميکند: دو نسل چاپ باسمهاي و سنگي بهطور کامل منسوخ شدهاند و دستگاههاي آنها کلاً از بين رفتهاند و بهندرت کسي را بتوان پيدا کرد که سنگ مربوط به چاپ سنگي را ديده باشد. چاپ باسمهاي و چاپ سنگي مستلزم اين است که مورد پژوهش قرار گرفته و بازآفريني شوند. مطالعات بازآفريني در موزه چاپ و نشر شروع شده و در آيندهاي نزديک شاهد نمايش تاريخ گمشده صنعت چاپ در موزه خواهيم بود.
چاپ سربي نيز به لحاظ تکنيکي از بين رفته است و در برخي چاپخانهها به صورت طرد شده در گوشه چاپخانه رها شده است.
اخذ مجوز مجموعهداري برادران کفيلي
سيدشريفي در مورد مجموعه تخصصي اين مجموعهدار تبريزي ميگويد: برادران کفيلي يک بعدي به اين موضوع نگاه نکردهاند، آنها ميتوانستند فقط دستگاههاي چاپ را گردآوري کنند در حالي که به ابعاد مختلف چاپ فکر کرده و هر آن چيزي که باعث افزايش و غنيسازي صنعت چاپ و نشر شده توجه کردهاند. به عنوان مثال در اين گنجينه زيبا مجموعهاي بزرگ در چندين موزه تخصصي صنعت چاپ، اعم از کتابهاي چاپ قديمي و دستگاههاي چاپ قديم و معاصر، آثار نفيس و فاخر چاپ سنگي و مطبوعات، آرشيو تخصصي کاغذ و مرکبها، ماشينآلات و ابزار و ماشينهاي اداري، صحافي، اولين کتاب درسي دارالفنون، ابزار ليتوگرافي،کليشه و گراورسازي، مهرسازي دستي، مواد مصرفي در چاپخانهها و تمام ادواتي که در ادارات مختلف در حوزه چاپ استفاده ميشده را جمعآوري و آماده به نمايش درآمدن در يک موزه تخصصي و عمومي است.
کارشناس صنعت چاپ ادامه داد: تعداد انبوه اقلام جمعآوري شده اين ضرورت را طلبيد که در سال 1396 آقاي رشيد کفيلي به نمايندگي از برادران کفيلي اقدام به اخذ مجوز مجموعهداري در حوزه صنعت چاپ و نشر کند.
مجموعهدار حرفهاي
در طي اين همه سال او به يک مجموعهدار حرفهاي تبديل شده و چون از همان ابتدا قصد داشت آنها را به موزه تبديل کند، بنابراين تخصصي و با ابعاد مختلف موضوع را دنبال کرده است.
وي با يادآوري اينکه قبلاً در مدارس دستگاه پليکپي وجود داشت افزود: نمونههايي از اين دستگاهها را ميتوانيد در اين مجموعه ببينيد. دستگاههاي متعددي که در بانکها مورد استفاده بود اعم از ماشين حسابها، تلکس، تلگراف و حتي دستگاهي که رانندههاي اتوبوس دو طبقه در ايران و انگليس به کمر خود بسته و با چرخاندن آن بليط براي مسافر صادر ميکردند در اين مجموعه وجود دارد.
مي خواهيم هويت و شناسنامه 200 سال صنعت چاپ در تبريز را احيا کنيم، چرا که چاپ باعث شده ما باسواد شويم، تاثير صنعت چاپ بر اجتماعات انساني غير قابل انکار است، صنعت چاپ باعث ايجاد و رونق چاپ روزنامه در ايران شده است و روزنامهنگاري موجب مطالبهگري در بين جامعه ايران گرديده است.
موزه چاپ و نشر با مطبوعات گره خورده است
سيدشريفي با اشاره به اينکه موزه صنعت چاپ و نشر را ميتوان در افقهاي مهمتري بررسي کرد ادامه داد: مهمترين بخش موزه مربوط به صنعت چاپ و نشر است که يک مجموعه کاملاً تخصصي است.
بحث دوم مربوط به موضوع تعليم و تربيت است، بدون شک تعليم و تربيت از بحث چاپ و نشر جدا نيست، دبيرستان فردوسي تبريز قرار بود به موزه تعليم و تربيت تبديل شود که اين مهم همراه با موزه چاپ و نشر محقق خواهد گرديد.
بخش سوم اين موزه بخش مطبوعات است، بخش اعظمي از چاپ و نشر به بخش مطبوعات گره خورده است، مطبوعات در ادوار مختلف تاريخ سهم عمدهاي در روشنفکري جامعه داشته و در اين موزه به تاريخ و تکنيکهاي مختلف چاپ مطبوعات خواهيم پرداخت و آقاي کفيلي اکنون به عنوان يک مجموعهدار تخصصي اجزاي پازل موزه چاپ و نشر، تعليم و تربيت را در کنار هم چيده و اکنون دقيقا ميداند چه قسمتي از پازل او ناقص بوده و آنها را تکميل ميکند.
موزه صنعت چاپ و نشر، تعليم و تربيت برادران کفيلي خيلي حساب شده و دقيق برنامهريزي ميشود بهطوريکه سيدشريفي در اين مورد ميگويد: بخشي از موزه که دستگاههاي چاپ در آن جاي ميگيرد به يک کارگاه کاملاً تخصصي چاپ تبديل ميشود تا دانشجويان حوزه روزنامهنگاري،کتابداري، گرافيک و هنر و علاقمندان با انواع مختلف دستگاههاي چاپ و نحوه چاپ آشنا شوند و زير نظارت استادکاران موزه بتوانند کار چاپ را تجربه کنند. همانطور که در موزههاي چاپ در جهان وجود دارد. به عنوان مثال موزه ملي چاپ در شهر دوبلين ايرلند افراد و کودکان با لمس حروف سربي و وسايل چاپ حس بودن در يک چاپخانه واقعي را درک ميکنند.
همچنين موزه بينالمللي چاپ در آمريکا و موزه چاپ گوتنبرگ در آلمان نيز از ديگر موزههاي ديدني چاپ در دنيا هستند که بهصورت زنده روشهاي چاپ را به بازديدکنندگان نمايش ميدهند.
سيدشريفي در مورد راهاندازي موزه تعليم و تربيت و موزه صنعت چاپ و نشر در کنار همديگر خاطرنشان کرد: چندين سال بود که ضرورت تاسيس موزه چاپ و نشر همچنين موزه تعليم و تربيت در خاستگاه فرهنگي آنها يعني شهر تبريز احساس ميشد، در مرداد ماه 1397 جعفر پاشايي مديرکل آموزش و پرورش و مرتضي آبدار رئيس سازمان ميراث فرهنگي و صنايعدستي استان در محل قديمي مدرسه دارالفنون تبريز توافق کردند که ساختمان تاريخي دبيرستان فردوسي دوباره تاريخساز شود و موزه چاپ و نشر و تعليم و تربيت در آن تاسيس گردد.
اين توافق سه ضلع استوار و منطقي داشت که ادارهکل آموزش و پرورش آذربايجانشرقي ساختمان دبيرستان فردوسي را در اختيار اين موزه قرار داد، ادارهکل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايعدستي آذربايجانشرقي آن را مرمت و تجهيزات تخصصي موزه را نصب خواهد کرد و در ضلع سوم اين توافق تاريخي برادران کفيلي به عنوان مجموعهدار بخشخصوصي، اشياء تاريخي را در اين موزه قرار داده و آن را مديريت و نگهداري خواهند کرد.
ناگفته نماند، حمايت و پيگيري دکتر سعيدي نماينده شهر تبريز در به ثمر رسيدن اين توافق کارساز و ارزنده بود و با پيگيري وي بودجه و اعتبار لازم براي مرمت دبيرستان ماندگار فردوسي تخصيص يافت و حال دفتر فني معاونت ميراث فرهنگي استان در حال اقدامات لازم براي مرمت و تغيير کاربري ساختمان به موزه هستند.
اين موزه با طي مراحل قانوني و تصويب طرح توجيهي و محتوايي در ادارهکل موزههاي کشور بهزودي آماده بازديد مردم فرهنگدوست شهر تبريز و ميهمانان از سراسر کشور خواهد بود.