خبر کشف ابنيه تاريخي به هنگام انجام عمليات عمراني پروژه و المان در ميان انبوهي از اخبار نااميدکننده، خبر خوبي براي تبريزي‌ها بود و مردم يک شهر با اميدواري منتظر اعلام نتايج باستان شناسانه سازمان ميراث فرهنگي بودند.
به گزارشگالري آنلاينبه نقل از ايسنا، در حاليکه هنوز تبريزي‌ها از اين خبر شگفت زده بودند و تصاوير و فيلم‌هاي اين ابنيه در فضاي مجازي دست به دست ميشد، خبر ادامه عمليات عمراني در محل کشف اين ابنيه همه را شوکه کرد.
«زمان صفويه اينجا بيابان بوده است. طبق بررسي‌ها اين ابنيه ارزش نگهداري ندارند» با همين جملات و به همين سادگي در کم‌تر از دو هفته تکليف ابنيه تاريخي که به هنگام حفاري‌هاي پروژه والمان در محله بارون آواک تبريز از دل خاک بيرون آمد، روشن شد.
خبر کشف ابنيه تاريخي در بارون آواک تبريز از روز پنجشنبه، سيزدهم تير ماه تبديل به مهم‌ترين رويداد خبري تبريز شد، اما با گذشت دو روز از انتشار اين خبر از سوي هيچ يک از مقامات رسمي تاييد نشد.
پس از دو روز مرتضي آبدار، مدير کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري آذربايجان شرقي طي گفت‌وگويي با خبرنگار ايسنا، از توقف عمليات عمراني اين پروژه از روز پنجشنبه ۱۳ تيرماه خبر داد.
اين منطقه در دوره صفويه بيابان بوده است
به دنبال انتشار اخبار و برخي واکنش‌ها و تاکيد برخي متخصصان باستان شناسي بر ضرورت حفظ اين ابنيه تاريخي، مرتضي آبدار يک هفته بعد در حاشيه بازديد ميداني خبرنگاران از پروژه والمان و ابنيه کشف شده طي حفاري‌هاي اين پروژه اظهار کرد: طبق مستندات تاريخي، اين منطقه در دوره صفويه بيابان بوده و دروازه‌هاي تبريز تا ارک ادامه داشته‌اند، اين ابنيه نيز محل عبور فاضلاب بوده است.
اين بنا ارزش نگهداري ندارد
وي با بيان اينکه ۹۵ درصد از ابنيه‌اي که به هنگام حفاري پروژه والمان کشف شده، از بين رفته است و بررسي‌ها نشان مي‌دهد که اين بنا ارزش نگهداري ندارد، انتشار مطالبي مبني بر کشف شهرک زير زميني به هنگام حفاري پروژه والمان را ملتهب کردن جو دانست و گفت: نسبت به مسائل ميراث فرهنگي، تاريخ و تمدن خودمان متعصب هستيم.
وي گفت: عمليات عمراني پروژه والمان در محل کشف ابنيه تاريخي به دليل عدم نياز به حفظ اين ابنيه ادامه مي‌يابد، ولي ادامه عمليات در مابقي مناطق اين پروژه متوقف شده و به بعد از بررسي‌ها، باستان سنجي مسير پروژه، صدور مجوز توسط اداره کل ميراث فرهنگي استان و حضور ناظر اين اداره کل در محل موکول مي‌شود.
ابنيه کشف شده در محل پروژه والمان احتمالاً با محله "بارون آواک" هم قدمت است
يک باستان شناس نيز در حاشيه بازديد خبرنگاران گفت: قدمت ابنيه کشف شده در محل پروژه والمان احتمالاً با قدمت محله بارون آواک تبريز يکي بوده و مربوط به اواسط و اواخر دوران قاجار است.
بهرام آجرلو با اشاره به اينکه آثار تاريخي تبريز تا دوره متقدم قاجار (دوره عباس ميرزا) از حد بيروني و جنوبي ارک عليشاه فراتر نرفته است، اظهار کرد: با توجه به توسعه تبريز و مهاجرت تعدادي از ارامنه به اين شهر و شکل گيري محله بارون آواک در دوره ميانه قاجار، قدمت آثار تاريخي اين محل نيز به همين دوره بر ميگردد.
وي متذکر شد: بررسي آثار معماري و طاق و قوس اين ابنيه نشان مي‌دهد که احتمال اينکه اين آثار به دوره قاجار و قبل از عهد ناصري مربوط باشند، بسيار کم است.
ولي کارشناسان ديگر نظر متفاوت‌تري از مدير کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان و اين باستان شناس دارند.
آثار کشف شده در محله والمان تبريز قطعاً مي‌تواند بخشي از تبريز قديم باشد
کريم ميمنت‌نژاد، تاريخ پژوه و تبريز پژوه همزمان با انتشار خبر کشف آثارتاريخي در گفت‌وگو با ايسنا با بيان اينکه آثار کشف شده در محله والمان تبريز قطعاً مي‌تواند بخشي از تبريز قديم باشد، به ايسنا گفت: هنوز ماهيت اين آثار مشخص نشده است، اما ظاهر اين سازه به کانال قنات شباهت دارد و احتمال ضعيفي نيز وجود دارد که اين سازه مناره باشد.
تبريز جديد بر روي تبريز قديم بنا شده است
وي با بيان اينکه با توجه به ساخت و ايجاد تبريز جديد بر روي تبريز قديم که در زلزله ۱۱۹۴ قمري از بين رفت، افزود: نجف قلي خان دمبلي، پادشاه وقت تبريز به دليل تعلق خاطر مردم به تبريز و سخت بودن آوار برداري، سازه‌هاي جديد پس از وقوع زلزله را بر روي سازه‌هاي قديمي و تخريب شده بنا کرد؛ بنابراين احتمال کشف آثار تاريخي مربوط به تبريز قديم در هر بار کاوش، حفاري‌هاي عميق و ساير عمليات‌هاي عمراني به ويژه در مرکز شهر وجود دارد.
وي با اشاره به پروژه احداث زير گذر قاضي طباطبايي در خيابان جمهوري اسلامي تبريز، تاکيد کرد: طي احداث اين پروژه که ۲۰ سال قبل انجام شد نيز آثار تاريخي مشابهي در حفاري‌هاي مربوط به اين پروژه کشف شد که متأسفانه با بي‌توجهي از بين رفت.
دست از گلوي تبريز برداريد
انجمن متخصصان مرمت آذربايجان شرقي نيز بلافاصله پس از انتشار خبر کشف اين بناها، با صدور بيانيه‌اي تحت عنوان «دست از گلوي تبريز برداريد» خواستار حفظ صحيح و اصولي بافت تاريخي تبريز شدند، بخشي از اين بيانيه در زير آمده است:
«اخيراً آثاري از بافت تاريخي کهن تبريز طي يک حفاري در منطقه والمان تبريز از دل خاک بيرون آمده که نشان از قدمت اين منطقه است، متأسفانه در کمال تعجب و ناباوري مسئولان ميراث فرهنگي از احداث اين پروژه و حفاري آن ابراز بي‌اطلاعي کرده و پس از آن دستور توقف عمليات ساختماني داده‌اند.
لازم به ذکر است که پروژه‌هاي تجاري، کلان مقياس و مگامال سازي در بافت تاريخي شهر تبريز طي سه دهه اخير و در سايه حمايت شهرداري و مسئولان شهري ضربات جبران ناپذيري بر موجوديت بافت تاريخي اين شهر وارد کرده است.
يکي از مهم‌ترين آسيب‌هايي که طي ساليان اخير در سازمان ميراث فرهنگي استان، به عنوان ارگان اصلي حفاظت و حمايت از بافت‌هاي تاريخي و ميراث فرهنگي استان رخ داده است، به کارگيري نيروهاي سياسي، غير متخصص و نا آشنا به حوزه قوانين و علم ميراث فرهنگي است که در اين مدت باعث به حاشيه راندن کارشناسان نام آشنا، زبده، متخصص و بومي در اين سازمان شده است».
احتمالا آثاري مربوط به دوره‌هاي قبل‌تر هم در اين مکان وجود دارد
عضو هيات علمي دانشکده معماري و شهرسازي دانشگاه هنر اسلامي تبريز در گفت‌وگو با ايسنا اظهار کرد: انتظار مي‌رفت کشف ابينه تاريخي به هنگام حفاري‌هاي پروژه والمان سبب توجه بيشتر به بافت تاريخي تبريز شود، اما به يک باره اعلام کردند که آثار کشف شده بناهاي خاصي نيستند؛ در حاليکه اين مکان شامل لايه‌هاي تاريخي تبريز است و احتمالا آثاري مربوط به دوره‌هاي قبل‌تر هم در اين مکان وجود دارد.
دکتر احد نژاد ابراهيمي افزود: با توجه به نوشته‌ها و اسناد تاريخي، در اين مکان ساخت و سازهايي وجود داشته و در متون تاريخي نيز آمده است که در جوار مجموعه تاج‌الدين عليشاه گيلاني، مجموعه ديگري مربوط به دوره ايلخاني و ابواب‌البري به نام "مجموعه شيخيه کججيه" ساخته شده بود، بنابراين اين ادعا که اين مکان مربوط به تبريز تاريخي نيست کاملا خلاف مستندات تاريخي است.
مدير عامل انجمن دوستداران ميراث فرهنگي تبريز با اشاره به اينکه ابنيه کشف شده مربوط به دوران قاجار هستند، بيان کرد: قطعا با بررسي لايه‌هاي پايين‌تر اين ابينه مي‌توان لايه‌هاي مربوط به تبريز دوره ايلخاني و صفويه را نيز کشف کرد؛ چراکه آثاري مربوط به اين دوره‌ها در آن مکان وجود داشت که به سبب زلزله‌خيز بودن تبريز از بين رفته‌اند.
کف کنوني تبريز 4.5 متر بالاتر از کف اصلي تبريز صدر اسلام است
وي اضافه کرد: وقوع زلزله‌هاي مکرر سبب بالا آمدن لايه‌هاي تبريز شده است، به طوريکه کف کنوني تبريز چهار و نيم متر بالاتر از کف اصلي تبريز صدر اسلام بوده و کف بناي مقبره چهار منار در جوار بازار تبريز شاهدي بر اين ادعا و اين شواهد نشانگر وجود لايه‌هاي فرهنگي در لايه‌هاي زيرين تبريز است.
عضو هيات علمي دانشکده معماري و شهرسازي دانشگاه هنر اسلامي تبريز بيان کرد: با توجه به اين مطالب، انجام مطالعات باستان شناسي و لايه نگاري‌هاي فرهنگي به هنگام اجراي پروژه‌هاي عمراني به ويژه در بافت تاريخي شهر ضروري بوده و تاريخ تبريز آسيب‌هاي زيادي از اين عدم توجه به اين مهم ديده است.
وي بيان کرد: چنانچه ديديم مطالعات باستان شناسي حتي در پروژه مسجد کبود، پروژه غرب بازار تبريز، ميارميار، ايستگاه مترو مقابل استانداري و ساختمان ساعت، پروژه آيسان، ميدان منصور سابق و صاحب‌الامر نيز قبل اجراي پروژه‌ها انجام نشده است.
وي تاکيد کرد: به عنوان مثال، موزه عصر آهن واقع در محوطه مسجد کبود از طريق کارهاي علمي باستان شناسانه کشف نشد، بلکه به صورت اتفاقي طي عمليات عمراني کشف شد، به طور کلي امکان کشف ابنيه تاريخي به هنگام حفاري در هر نقطه تبريز وجود دارد.
نقشه‌ها نشان مي‌دهد که محل کشف اين ابنيه کاملا مسکوني بوده است
وي با اشاره به نقشههاي مربوط به دوران قاجار از تبريز مي‌گويد: يکي از اين نقشه‌ها نقشه‌اي بود که روس‌ها در سال 1828 ميلادي (زمان عباس ميرزا) تهيه کردند و نقشه ديگر مربوط به سال 1297 هجري قمري و اواسط حکومت ناصرالدين شاه است، اين نقشه‌ها نشان مي‌دهد که محل کشف اين ابنيه کاملا مسکوني بوده است.
وي افزود: به کساني که به اين راحتي ادعا ميکنند اين منطقه جزو تبريز قديم نيست، پيشنهاد مي‌کنم تا کتاب‌هاي «روضات‌الجنان» اثر حافظ حسين کربلايي، "تاريخ تبريز" نادرميرزا، کتاب "آثار باستاني تبريز" از مرحوم عبدالعلي کارنگ را مطالعه کنند.
به اين راحتي نمي‌توان ادعا کرد که اين منطقه در دوره صفويه بيابان بوده است
وي خاطرنشان کرد: کارنگ در کتاب ارزشمند خود اشاره کرده است که مقبره "شيخ محمد جويين" (وزير ايلخانيان و يکي از حاميان انتقال پايتخت از مراغه به تبريز) در محدوده خيابان 17 شهريور کنوني و قبل از قبرستان فضلاي چرنداب تبريز قرار داشت و به اين راحتي نمي‌توان ادعا کرد که اين منطقه در دوره صفويه بيابان بوده است.
ضرورت تهيه باستان شناسي و لايه نگاري تبريز
عضو هيات علمي دانشکده معماري و شهرسازي دانشگاه هنر اسلامي تبريز متذکر شد: طبق اصول و نگاه علمي، بايد نقشه باستان شناسي و لايه نگاري تبريز تهيه شود و تمامي پروژه‌هاي درشت مقياس تبريز بايد تا قبل از تهيه اين نقشه متوقف يا به تاخير انداخته شود.
حقيقت ابنيه کشف شده به هنگام حفاري‌هاي پروژه والمان همچنان در تناقض ميان اصرار باستان شناسان و انکار ميراث فرهنگي به سر ميبرد؛ با توجه به مستندات تاريخي و شواهد موجود بهتر است تصميم‌گيري در خصوص اين پروژه به زمان بهتر و پس از انجام حفاري‌ها و لايه نگاري‌هاي بيشتر موکول شود.