مجموعه مسجد جامع نطنز، شامل مسجد، خانقاه و مقبره شيد عبد الصمد نطنزي، اثري ماندگار و تاريخي و منحصر به فرد در تاريخ کهن ايران است.
به گزارش گالري آنلاين به نقل از هنرآنلاين، مسجد جامع نطنز که زبانزد گذشته و حال است، در مرکز نطنز خودنمايي مي‌کند و از هر مسيري وارد نطنز شويد اولين چيزي که چشم‌ها را به خود خيره مي‌کند، مناره مسجد جامع نطنز است.
اين مجموعه شامل شبستان هشت ضلعي گنبد دار جنوبي و شبستان‌هاي شمالي و شرقي و غربي و دهليزهاي پيوند دهنده آن‌ها، آرامگاه شيخ نورالدين عبدالصمد، سر در خانقاه و مناره مرتفعي است.
به استثناي شبستان گنبددار که از بناهاي دوره ديلمي است، بقيه مربوط به دوره ايلخانان مغول است که در فاصله سال‌هاي ۷۰۴ تا ۷۲۵ هجري قمري بنا شده است.
پيرامون موقعيت مسجد بايد گفت که از سمت شمال و مشرق و جنوب محدود است به کوچه باريکي که چون به ورودي بزرگ مسجد و مقابل مناره و درگاه خانقاه مي‌رسد، وسعت يافته و مبدل به ميدان کوچکي مي‌شود.
مسجد ۳ ورودي دارد که ۱ ورودي جنوبي و ۲ ورودي شمالي هستند که ورودي‌هاي سمت شمال هم‌سطح حياط بوده، ولي ورودي جنوبي دهليزي است که با ۱۲ پله بلند به کف راهرو مسجد مي‌رسد.
وقتي داخل راهرو باشيد، سازه قرار گرفته در پشت اولين درب چوبي سمت راست، بناي اصلي و قديمي‌تر مسجد جامع نطنز است که متعلق به دوره ديلمي و قدمت آن بيش از ۱۰۴۰ سال است.
کف اين قسمت از مسجد داراي کف پوش چوب است که در دوره ايلخاني به اين بنا اضافه شده است و ماهيت آن، جلوگيري از ورود رطوبت و نم به قسمت‌هاي نشيمن مسجد است.
محراب اين قسمت از مسجد داراي کاشي‌هاي زرين فام زيبايي بوده که متاسفانه زمان قاجاريه سرقت شده و در حال حاضر در موزه لوور فرانسه نگهداري مي‌شود.
يک منبر سنگي و يک منبر چوبي در اين بخش قرار دارد که منبر سنگي که بعدها روکش گچي روي آن کشيده شده است، متعلق به زمان صفويه و منبر چوبي متعلق به زمان قاجاريه است.
کتيبه داخل گنبد از جنس آجر به خط ثلث بوده که يکي از آيات قرآن نوشته شده است و زمان صفويه کتيبه گچي روي کتيبه اصلي را گرفته است.
داخل گنبد هم نقاشي‌هايي با طرح گل و بوته بسيار زيبا در زمان صفويه نقاشي شده است که به مرور زمان پاک شده و نمونه اين گل‌ها در عالي قاپو اصفهان هم موجود است.
در قسمت شمال بخش ۱۰۴۰ ساله بنا، بخش ۷۲۰ ساله و زمان ايلخاني قرار دارد که داراي ۴ ايوان است که به سبک مساجد ۴ ايواني در کشور اجرا شده است.
در کتيبه ايوان شمالي مسجد جامع نطنز، به خط ثلث سفيد بر زمينه آبي آيات ۹ و ۱۰ سوره جمعه و آيه ۱۱۴ سوره هود در زمان صفويه به خط امامي اصفهاني نقاشي شده است.
در کاشي‌کاري کف ايوان شمالي کتيبه‌اي با اين مزمون نوشته شده است، کارخانه حسن اسلامي نطنزي ۱۳۲۶ ساعي و باني کاشي‌کاري اين مسجد حضرت آقاي حاج سيد نعمت الله مرتضوي امام جماعت نطنز است.
درِ قديمي مسجد جامع نطنز که به کوچه مجاور شمالي باز مي‌شود، داراي کتيبه‌هايي است که ترجمه آن، اتمام اين در، در تاريخ سنه اثني و سبعين و تسعمائه است و نصب اين در، در تاريخ شهر ذي الحجه الحرام سنه اثني عشر و الف است.
يکي ديگر از زيباترين اثر اين مجموعه تاريخي زيبا، مناره بلند و استوار اين مسجد است که بعد از گذشت بيش از ۷ قرن از ساخت آن، همچنان محکم و استوار ايستاده و خودنمايي مي‌کند.
مناره بلند و زيباي مسجد به واسطه سبک جالب و تزئينات کاشي‌کاري به ويژه کتيبه پهن و فيروزه‌اي ساقه آن بسي ارزشمند و قابل توجه است.
اين مناره به ارتفاع ۳۷٫۲۰ متر تا سطح بام، محيط ۱۲ متر و ۸۰ سانتي متر و داراي ۱۱۸ پله مارپيچي است که مابين سردرب مسجد و سردرخانقاه بنا شده است.
درفضايي گود در ميان حياط، با عبور از چند پله به جوي آبي مي‌رسيم که اين جوي از قناتي واقع در زير مسجد منشعب شده که در گذشته‌هاي دور، علاوه بر استفاده نمازگزاران، آب شرب ساکنان پيرامون مسجد را هم تأمين مي‌کرده است.
طبق اسناد به دست آمده آب اين قنات ۲۰۰۰ سال است که جريان دارد و همچنان به حيات خود ادامه مي‌دهد.
فاز دوم مرمت منارهٔ مسجد جامع نطنز به پايان رسيد
فاز دوم مرمت و بازسازي مناره مسجد جامع نطنز در شهريور ماه سال جاري به پايان رسيد. با توجه به آسيب‌هاي موجود بر روي مناره مسجد جامع که بر اثر عوامل جوي و فرسايش رخ داده است، فاز دوم عمليات بازسازي مناره مسجد جامع با تامين اعتبار لازم انجام شد.
اين مرحله شامل ادامه مرحله عمليات مرمت، بازسازي و استحکام بخشي قسمت‌هاي آسيب ديده مناره به ويژه بندکشي و تعويض کاشي‌ها و آجرهاي فرسوده مياني پايان يافت.
بقعه شيخ عبدالصمد نطنزي، شاهکار معماري در دوره ايلخاني
بناي اين بقعه با مسجد جامع چنان مربوط و متصل است که به نظر مي‌رسد مقارن يکديگر يعني در سال ۷۰۷ هجري ساخته شده‌اند.
محور اصلي بقعه و محراب آن، با محور مسجد نزديک به ۱۰درجه انحراف دارد و موقعيت راهرو، مقبره و دهليز مسجد دليل ديگري است بر آن که هر ۲ بنا در يک زمان ساخته شده‌اند.
گنبد اين بقعه هرمي شکل و هشت ضلعي است و بر اساس لوحه‌اي در بقعه شيخ عبدالصمد، ساخت اين بقعه به اسماعيل بناي اصفهاني نسبت داده شده است.
برضريح چوبي روي آرامگاه شيخ عبدالصمد نيز کتيبه‌اي به خط ثلث به چشم مي‌خورد که عبارت، عمل استاد حسين بن استاد اسماعيل سرشگي النطنزي في تاريخ نه اربع و سنين و الف سنه ۱۰۶۴ کتيبه عبداللطيف حکاکي شده است.
گفتني است قسمتي از بالاي محراب آرامگاه شيخ عبدالصمد اکنون در موزه ويکتوريا و آلبرت لندن نگهداري مي‌شود که در اواخر قرن گذشته به سرقت رفته بود.
سردر خانقاه و آرامگاه شيخ نورالدين عبدالصمد
زيباترين بخش مجموعه مسجد را سردري با پوشش کاشي داراي نقوش و طرح‌هاي گوناگون به نام سردر خانقاه تشکيل مي‌دهد و چنين به نظر مي‌رسد که پس از ساختن مسجد به سال ۷۰۴ و آرامگاه شيخ عبدالصمد به سال ۷۰۷ کار بنايي را ادامه داده و به ساختن خانقاهي پرداخته‌اند.
جز درگاه يا سردري که به ساختمان مسجد اتصال دارد اثر ديگري از آن به جاي نمانده است و اين سردر از آجر ساخته شده و در بعضي قسمت‌ها کاشي با لعاب فيروزه ولاجورد به کار برده‌اند.
نمونه زيبايي از بناهاي کبودرنگ دوره مغولي است که کتيبه بزرگي به عرض ۴۵ سانتي متر به خط ريحان دارد که به طور برجسته بر متن کاشي‌هاي فيروزه‌اي به دور درگاه مي‌گردد.
بخش پاياني کتيبه به مرور زمان ريختگي پيدا کرده بود و بعد از کلمه سنه فقط سرِ حرف «س» ديده مي‌شود، ولي در تعميرات چند سال قبل اين کتيبه نيز مرمت و اکنون سنه سته و عشر و سبعمائه ۷۱۶ در آن خوانده مي‌شود.
اين مجموعه با شکوه با شماره ۱۸۸مورخ ۱۳۱۱/۴/۱۸ در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.