در حال حاضر «مسجد جامع فردوس» يا «تون» تنها بناي کهن و زنده فردوس از اواخر قرن ششم هجري قمري است که هنوز با صلابت کاربري خود را حفظ کرده و عظمت و اهميت تون قديم را قبل از تهاجم خونبار «هلاکوخان» مغول نشان مي‌دهد.
به گزارش گالري آنلاين به نقل از ايسنا، رجبعلي لباف‌خانيکي، پژوهشگر و باستان‌شناس اظهار کرد: شهر فردوس کنوني تا سال ۱۳۱۴خورشيدي «تون» نام داشته و مسجدي که اکنون مورد بحث ما است «مسجد جامع تون» بوده است.
وي اضافه کرد: اگر چه علامه دهخدا در لغت‌نامه واژه تون را خرقه، روده، رَحِم، جثۀ آدمي و گلخن معني کرده، اما به نظر مي‌رسد که وجه تسميه تون بيشتر به «بافندگي» مرتبط باشد، زيرا در نواحي جنوب خراسان (قهستان) به کارگاه بافندگي «تون» مي‌گويند و برخي نويسندگان شهر تون را به جهت فراواني گارگاه‌هاي بافندگيش پر آوازه ديده‌اند از جمله «ناصرخسرو» در سفرنامه‌اش اين گونه نوشته است «شهر تون شهر بزرگي بوده است … و گفتند در اين شهر چهارصد کارگاه بوده است که زيلو بافتندي» و «مقدسي» نيز نوشته است که «بيشتر اهالي آن شهر بافندگانند».
لباف‌خانيکي ادامه داد: با توجه به آثار و شواهد بازمانده و نيز رد پاي پر رنگ تون در متون تاريخي و سفرنامه‌ها از صدر اسلام تا سال ۱۳۴۷خورشيدي که زلزله‌اي مهيب آن را در هم کوبيد، شهر تون يا فردوس کنوني همواره از رونق برخوردار بوده و اگر چه قحطي‌ها، يورش‌ها و زلزله‌ها آسيب‌هايي به آن وارد کرده اما هيچ‌گاه از نقشه جغرافيا محو نشده است.
وي خاطرنشان کرد: ستون‌هاي برجاي مانده از صدر اسلام و محرابي از قرن ششم هجري قمري در مسجد کوشک، مسجد جامع دو ايواني عصر خوارزمشاهي، بخش نوسازي شده مسجد کوشک و حمام کوشک مربوط به دوران تيموري، امامزاده ابراهيم متعلق به دوران تيموري و صفوي و مدارس بزرگ عليا و حبيبيه بازمانده از دوران صفوي و حمام‌ها و آب‌انبارهاي متعدد متعلق به دوران‌هاي مختلف نشانه‌هايي از اهميت و اعتبار هميشگي شهر تون است. اما از ميان آن‌ها «مسجد جامع» جايگاه خاص و والايي دارد.
اين باستان‌شناس خراساني گفت: اين مسجد که اکنون در ميانه شهر ويرانه تون و در کنار راه ارتباطي فردوس بشرويه واقع شده است، يکي ديگر از مساجد دو ايواني خراسان است که بناي آن از نقشه و تزئينات معماري همان بناها برخوردار است.
لباف‌خانيکي گفت: مسجد جامع تون مانند ديگر مساجد دو ايواني «سبک خراساني» متشکل از يک ميان‌سرا، يک ايوان قبله، ۲ شبستان بر دو سوي ايوان قبله و ايوان ديگري مقابل ايوان قبله و ۲ رواق در ۲ جانب شرق و غرب مسجد بوده که بعدها تغييراتي در آن داده شده است، از جمله ايوان شمالي مقابل ايوان قبله جمع‌آوري و به شبستان بزرگ ستونداري تبديل شده و يک رديف چشمه طاق نيز به جلو رواق‌هاي ۲ جانب مسجد اضافه شده که در نتيجه در حال حاظر فقط نما و ساختار جبهه سمت قبله مسجد شيوه معماري عصر خوارزمشاهي را نمايندگي مي‌کند. اگرچه آن هم در پي خسارت زيادي که از زلزله سال ۱۳۴۷خورشيدي ديده، مرمت و بازسازي شده است.
وي ادامه داد: مصالح ساختماني اين مسجد آجر است که ديوارها، پوشش‌ها و تزيينات معماري را شکل داده‌اند. مشخصه معماري مسجد جامع تون که با ديگر مساجد ۲ ايواني سبک خراساني وجه مشترک دارد، علاوه بر نقشه، پوشش جناقي با طاق و تويزه و آجرهاي مشبک گره‌دار و آجرهاي تراش تزئيناتي است.
اين پژوهشگر خراساني عنوان کرد: هنرمند معمار کوشيده است با تنوعي که به چيدمان آجرهاي تراش داده، نقش‌هاي گوناگوني را بر نماي پايه‌ها و لچکي‌ها به نمايش بگذارد. هنرمند همانند مسجد جامع زوزن سرتاسر نماي هر يک از پايه‌هاي ايوان را با ۲ قاب «لا» مانند که با استفاده از آجرهاي تراش تزييني شکل گرفته، پوشانده و پس از آن درون قاب‌ها را با آجرهاي مشبک مستطيل شکل و حد فاصل دو قاب بر هر طرف ايوان را به شيوه «مسجد جامع گناباد» با آجرهاي مشبک بزرگ مربع شکل پوشانده‌اند، به گونه‌اي که سرتاسر پايه منقوش به نقش گره به نظر آيد با اين تفاوت که ۲ قاعده آجرهاي تزئيني اين مسجد از حاشيه‌هاي تزئيني برخوردارند.
لباف‌خانيکي اضافه کرد: در تزيينات معماري اين مسجد نيز از تلفيق آجر و کاشي به گونه‌اي متفاوت استفاده شده است، به اين شکل که درون هر يک از ۲ زاويه حاصل از تلاقي ۲ قاب «لا» مانند را با يک قطعه کاشي فيروزه‌اي رنگ مثلث شکل پر کرده‌اند.
وي خاطرنشان کرد: لچکي‌هاي ۲ طرف طاق بر پيشاني ايوان هم با چيدمان آجر مزين بوده و آن چيدمان آجر به صورت «خفته راسته» است که بر اثر زلزله بيشتر آجرها فروريخته و اکنون اندکي بر ناحيه پاکار طاق باقي مانده است. همان تزيينات خفته راسته بر پيشاني غرفه‌هاي طرفين ايوان نيز مشاهده مي‌شود اما نماي ايوانچه‌هاي طرفين مسجد که بعدها به رواق‌ها افزوده شده، فاقد تزئينات است.
لباف‌خانيکي گفت: مسجد جامع فردوس ۲ محراب بر انتهاي ايوان قبله دارد محراب اوليه و اصلي بر ميانه ديوار است که احتمالا بر مبناي باور حنفيان نسبت به امتداد قبله با گرايش به سمت غرب ساخته شده و محراب ديگر که نزديک به گوشه جنوب شرق مطابق قبله شيعيان بعدها ساخته شده است. تزئين محراب‌ها منحصر به مقرنس‌هاي گچي کم عمق و ساده است.
وي ادامه داد: مسجد جامع فردوس يا تون اکنون تنها بناي کهن و زنده فردوس از اواخر قرن ششم هجري قمري است که هنوز با صلابت کاربري خود را حفظ کرده است و عظمت و اهميت تون قديم را قبل از تهاجم خونبار «هلاکوخان» مغول نشان مي‌دهد.