تاریخچه آموزش و پرورش فنی و حرفه‌ای در ایران

به گزارش گالری آنلاین ،نقاشی و موسیقی از جمله دروسی بوده است که در دارُالفُنون مدرسه‌ای که به ابتکار میرزا تقی خان امیرکبیر در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار برای آموزش علوم و فنون جدید در تهران تأسیس شد تدریس میشده است ، این مدرسه را نخستین دانشگاه در تاریخ مدرن ایران نام برده شده و پیاده‌نظام، سواره‌نظام، توپ‌خانه، مهندسی، پزشکی و جراحی، داروسازی و کانی‌شناسی رشته‌هایی بود که در این مدرسه تدریس می‌شد. زبان فرانسه، علوم طبیعی، ریاضی، تاریخ و جغرافیا دروس مشترک همهٔ رشته‌ها بود. بعدها زبان انگلیسی، روسی، نقاشی و موسیقی به این درس‌ها افزوده شد.

کمال‌الملک نیز از هنرمندانی بوده است که پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در کاشان در مکتب مکاتب به همراه برادر بزرگترش به تهران آمد و در دارالفنون در رشتۀ نقاشی ادامۀ تحصیل داد.

سردر ساختمان دارالفنون

تاریخچۀ آموزش و پرورش فنی و حرفه‌ای در ایران به ۱۴۴ سال پیش ‌برمی‌گردد که در محتوای برنامه‌های آموزشی این مدارس، علاوه بر خواندن، نوشتن‌ و شرعیات، نقاشی، چاپ، مجسمه‌سازی، علوم و فنون‌جدید نیز گنجانده شده بود. نخستین مدرسۀ هنری ایران در سال ۱۲۷۸ه‍.ق با تلاش ابوالحسن غفاری تأسیس شد. پس از وی نیز در سال ۱۳۲۸ه‍.ق کمال‌الملک غفاری مدرسۀ «صنایع مستظرفه» را با 2 رشتۀ نقاشی و مجسمه‌سازی تأسیس کرد.

مدرسۀ «صنایع مستظرفه»

مدرسه صنایع مستظرفه مدرسه‌ای که به سرپرستی کمال‌الملک در سال ۱۳۲۹ قمری مطابق با ۱۲۹۵ هجری خورشیدی در عمارت حوضخانه واقع در باغ نگارستان تاسیس شد. این مدرسه برای تدریس و توسعه نقاشی تاسیس شد و هم‌زمان با آن به رشته‌های منبت‌کاری، موزائیک‌سازی و قالی‌بافی هم پرداخته می‌شد واردکرد و با این کاربه هنرهای ازدست رفته حیات مجددی بخشید. چند سال بعد از تاسیس این مدرسه زیر نظر کمال‌الملک ابوالحسن صدیقی بخش مجسمه‌سازی را نیز دایر کرد. پس از مرگ کمال‌الملک مدرسه به دو مدرسه دیگر یعنی هنرستان کمال‌الملک و هنرستان هنرهای سنتی تقسیم شد.

کمال‌الملک

مقرر شد هنرجویان مدرسه صنایع مستظرفه بعد از٤ تا ٦سال پس از طی مدارج هنری گواهینامه فارغ التحصیلی دریافت نمایند، درابتدای تأسیس تعداد ٤٠نفر جذب مدرسه شدند. این مدرسه درضلع جنوبی باغ گلستان در میدان بهارستان نزدیک اداره هنرهای زیبا قرار داشت که بعدهابه مدرسه کمال الملک تغییرنام یافت.

در زمان احمدشاه کشور درحال بحران بود و همه سازمان های اداری ازجمله این مدرسه با مشکلات عدیده مالی روبرو بود اما استاد باصبر و حوصله،و تحمل سختیها فعالیت مدرسه را متوقف نکردحتی برای ترویج بیشتر هنرحقوق خود را مصروف هنرجویان وت شویق شاگردان می نمود و گاهی مواقع رنگ و لوازم نقاشی خود را که از اروپا آورده بود بین شاگردانش تقسیم می کرد آنها نیز با اشتیاق وصف ناشدنی مثل پروانه دور استاد می گشتند و از مزرعه هنر او خوشه چینی می کردند،لازم به ذکر است مخارج ماهیانه مدرسه که ده هزار تومان بود نخست توسط بودجه گمرگ و تلگرافخانه و سپس از محل وزارت پست و تلگراف تأمین می شد.

پس از چند سال آثار هنری شاگردان مستعد استاد چون موزه ای زیبا و تماشایی جلوه گری می کرد.

حدود سال١٢٩٦ه.ش احمدشاه بعدازبازگشت ازفرنگ توصیف مدرسه را ازدرباریان شنید ومشتاق بازدیدازآنجاشد به همین دلیل وزارت خارجه نمایشگاهی رابرپاکردوآثاری از مجسمه ها،فرش ها وتابلوهای شاگردان استاد رابه نمایش گذاشت.

در بین سال های١٣٠٢ه.ش تا١٣٠٦ه.ش زمان ریاست وزرایی رضاخان روابط استادبا وزرای معارف دولت (از جمله سلیمان میرزا وتدین) به خاطرمشکل تراشی ها ودخالت های بی مورد تیره شد.این دخالتها ازآنجا که باطبع وسرشت آزادمنشانه استادسازگاری نداشت هرروز به اختلافات بیشتر دامن می زد.

استادپس از١٦سال حدودسال١٣٠٦ه.ش ناگریز تقاضای بازنشستگی نمود و استعفای خود را از ریاست مدرسه اعلام کرد،امادولت بدلیل اعتبار مدرسه که منوط بوجود ریاست استاد بود با استعفای وی موافقت نکرد و از طرفی شاگردان و معلمان مدرسه نیز در جلوی اتاق استاد جمع شدند و از او خواهش کردند که مدرسه را ترک نکندو لی از آنجایی که استاد دیگرطاقت زورگویی و توهین های وزیر معارف وقت (سلیمان میزااسکندری) را نداشت نابینایی چشمش را بهانه کرد و از کار کناره گیری کرد و به نیشابور رفت و در حسین آباد آنجا اقامت گزید.

در پی رویداد ارباب کیخسرو از طرف مجلس شورای ملی عازم نیشابور شد و تابلوهای استاد را به قیمتی بسیار ناچیز برای مجلس خریداری کرد که ازمعروف ترین تابلوهای وی میتوان به رمال،زرگربغدادی،غروب شمیران،دماوند،تالار آیینه اشاره کرد.

آقای تدین طی حکمی پس از کناره گیری استادکمال الملک مدیریت مدرسه رابه اسماعیل آشتیانی واگذار کرد که در زمان مدیریت استاد از شاگردان برجسته و معاون ایشان به شمار می رفت، وی درسال١٣٠٨ه.ش هنرستان دیگری برای احیاء هنرهای ملی تأسیس نمودکه اساتیدی چون ابوالحسن صدیقی و هادی تجویدی برای میناتور ،علی درودی برای تذهیب،محمدحسین صنیع خاتم برای نقشه قالی وخاتم سازی،حبیب الله طریقی برای زری بافی وعلی امامی برای منبت کاری انتخاب شده بودند وهنرهایی چون نقاشی ،معماری وکاشی کاری نیز یاد می دادند.

اسماعیل آشتیانی

اسماعیل آشتیانی تا سال١٣٠٩بعنوان مدیرهنرستان شناخته می شد.

درهمین سال به منظورتمرکز امورصنایع مستظرفه وهنرهای ملی مجوز تأسیس اداره هنرهای ملی به فرمان رضاشاه زیرنظروزارت اقتصاددرباغ نگارستان داده شد ودرسال بعدوزارت اقتصاد منحل گردید واداره هنرهای ملی تحت نظراداره کل صنعت ومعدن قرارگرفت ودر سال١٣١٧وزارت صنعت به وزارت بازرگانی وپیشه وهنرمبدل گردید،هنرستانهای هنرهای زیبادریک دوره٣ساله جهت دیپلم ویک دوره٣ساله عالی برای کسب مدارک لیسانس در هنرنقاشی ودریک دوره٤ ساله عالی برای مدرک لیسانس درهنرمجسمه سازی ومعماری فعالیت می کردندو بالاخره درسال ١٣١٩بدستوررضاشاه هنرستان عالی هنرهای زیباازوزارت پیشه وهنر جداشد وبه وزارت فرهنگ تبدیل شدوسپس به دانشکده هنرهای زیبا تغییرپیداکرد .

همزمان با تأسیس اداره هنرهای ملی درسال١٣١٩موزه هنرهای ملی درتالارحوضخانه نگارستان شکل گرفت وزمانی آنجامحل کارگاه نقاشی ومجسمه سازی مدرسه صنایع مستظرفه وگردآورنده آثاراستادان وهنرآموزان وهنرجویان صنایع مستظرفه بوده است ،متأسفانه درهمان سال در١٧مردادماه استادکمال الملک درنیشابور درگذشت ودرباغ آرامگاه شیخ عطارنیشابوری دفن گردید.

درسال١٣٢٠وزارت پیشه وهنر آیین نامه ای برای موزه هنرهای ملی ودفترمخصوص برای ثبت مشخصات آثار و اشیاء موجود در موزه استاد علی کریمی برای ریاست موزه هنرهای ملی تدوین کرد.

هنرستان در این سالها در ساعت ٦تعطیل می شد،حسین طاهرزاده ازهمان سال اداره هنرهای ملی وسرپرستی کارگاه هارا تاسال١٣٤٢ برعهده داشت، وی معلم رشته های قالی بافی،تذهیب،نگارگری ورنگ روغن بود وآثاروی درموزه توپقاپی استانبول نگهداری می شود.

درهمین زمان علی کریمی رئیس اداره هنرهای ملی ازطرف رضاشاه موردتوجه قرارگرفت ومدیریت موزه هنرهای ملی برعهده محمدعلی اسماعیل زاده (استاد نگارگری)بود.

در حدود سال١٣٢٣دکتر صدیق مقام وزارت فرهنگ هنرستانی بانام استادبه همان سبک تأسیس نمود،بودجه هنرستان درآن زمان حدود٣٠٠٠٠تومان تخمین زده شد، درپایان آقای نخست وزیردر١٥اردیبهشت١٣٢٤به هنرستان تشریف آوردندوهنرستان رادرسال١٣٢٥رسماً افتتاح نمودندودرامورمالی نیز مساعدت کردند.

هنرستان کمال الملک دارای٢٣شاگرد بود که به یادگیری نقاشی مشغول بودندکه١٨نفرآنان ماهانه١٠تومان شهریه پرداخت می کردند،در این میان تعدادی ازشاگردان ایتام بودندکه رایگان درهنرستان تحصیل می کردند،این مسئله اشتباه مطرح شده که آشتیانی هنرستان راخصوصی معرفی کرده درحالیکه بودجه ماهانه ازطرف وزارت فرهنگ بوده است،درهمان سالها درسال١٣٢٤انجمن هنرمندان ایران نیزتأسیس گردیده بود و همین مسأله تأثیر بسیاری در روند شکل گیری هنرستان داشته است،در سال١٣٢٦منتخبین انجمن هنرمندان شامل سرلشگرآق اولی،شقاقی،تیمسار معیری،اولیاء،شهبازی،شیخ،قرابگیان،مطیع،یوسفی،نجم آبادی ،تالبرگ،سیاه پوش ،مقدم،فروغی،بهزاد،جهانیانی،معیرالممالک،بواسحاقی بود.

در همان سال نیزاسماعیل آشتیانی دانش آموزان هنرستان را به منزلش برد،در آن موقع ثبت نام هنرستان در خیابان صفی علیشاه تحت نظارت هیأت مدیره انجمن گردانیده می شد

با برکناری اسماعیل آشتیانی استاد شیخ سرپرستی هنرستان را بر عهده گرفت.

درسال ١٣٢٨شورای عالی نگارش وهنرهای زیباشکل گرفت وسال بعدازآن به اداره کل هنرهای زیبازیرنظر وزارت فرهنگ تغییرنام داد.

درسال١٣٢٩اداره کل هنرهای زیبا زیرنظروزارت اقتصادملی قرارگرفت ،همان زمان به دستوررضاشاه به موجب تصویب نامه هیأت وزیران درزمان نخست وزیری علی رزم آرا این اداره در مجموعه وزارت فرهنگ شکل گرفت و به ساماندهی آموزش وفراگیری مقدمات هنری(طراحی،رنگ شناسی،ترکیب بندی عناصرو زیباشناسی )پرداخت.

درسال١٣٣٠حسین شیخ بعنوان منشی انجمن هنری ایران زیرنظر سپهبدآق اولی مدیرعامل انجمن هنرمندان انتخاب گردید،وی سال بعد ازآن مدیریت هنرستان رانیز بعهده گرفت،در سال١٣٤٠هنرهای ملی تحت نظر نخست وزیر درآمدودرسال١٣٤٣وزارت فرهنگ وهنرواداره کل آموزش وپژوهش هنرشکل گرفت ودرسال١٣٤٤کتابخانه های عمومی نیزتأسیس شدند وبه دنبال آن اساسنامه جدید هنرستان هنرهای زیباتصویب گردیدوازسال١٣٤٧ساختمان هنرستان کمال الملک به همین مکان فعلی واقع پیچ شمیران خ نورمحمدی (تنکابن)منتقل گردید.لازم به ذکراست این ساختمان درسال ١٣١٥به نام غلامعلی میکده فرزندعلی مستوفی به ثبت رسید که هم اکنون هنرستان هنرهای زیبای پسران نیز درهمین ملک دایر می باشد

ازسال١٣٤٧تا١٣٥١حدود٥٠پایه،٧٠چهارپایه،٢٠میزمخصوص مینیاتوروتذهیب درهنرستان برای مصرف هنرجویان اختصاص یافت.

حدودسال١٣٥٧طبق مصوبه شورای انقلاب اسلامی وزارت علوم وآموزش عالی فرهنگ وهنر به وزارت فرهنگ وآموزش عالی تبدیل گردید.

پس ازانقلاب هنرستانهاتحت نظر اداره کل اموزش وپژوهش هنربودند.

هنرستان درسال١٣٥٨حدود١٣٥نفرهنرجو به مدیریت حسین شیخ واموردفتری حسین جوادی وزیرنظر استادان برومند،داوودی ،بانگیزوفرجی بود وموزه هنرهای معاصر تهران به مناسبت انقلاب نمایشگاهی ازآثارهنرجویان رابه نمایش گذاشت.

متأسفانه سال بعدازآن هنرجویان بدلیل کمبود امکانات به ٤٥نفر کاهش یافتند واستاد فرجی نیزدرهمان سال سرپرستی هنرستان رابعهده داشتند،درهمین زمان وزارت فرهنگ وآموزش عالی زیرنظروزارت ارشاداسلامی درآمد و واحدهای سینما،تئاتر،موسیقی وادبیات درآن شروع به فعالیت کردندودر٢٢بهمن ١٣٦٠مجدداَ نمایشگاهی ازآثار هنرجویان به مدیریت استاد شیخ برگزار گردیدوسال بعدازآن آثاری ازاساتید وهنرجویان هنرستان درموزه هنرهای معاصر به معرض نمایش درآمد،همزمان کلاسهای درسی نیز تفکیک گردید.

ازسال ١٣٧٣اداره امور هنرستانها تحت پوشش وزارت فرهنگ و ارشاداسلامی به ادارات کل استانها واگذار گردیدوبالاخره درسال ١٣٧٨ساختمان فعلی هنرستان که بنایی سه اشکوبه ای است خریداری گردید.

اولین سنگ بنای هنرستان‌های فنی ایران در سال ۱۲۸۶ه‍.ش با مشارکت کشور آلمان به نام هنرستان صنعتی تهران ـ هنرستان شهید بهشتی فعلی در منطقه ۱۲ تهران ـ گذاشته شد. بدین گونه روش آموزش کلاسیک، نخستین گامهای خود را برداشت و پس از طی فراز و فرودهای بسیار، پس از پیروزی انقلاب اسلامی همه ساله بر تعداد هنرستانهای فنی، حرفه‌ای کشور افزوده می‌شود.

تهیه و تنظیم از سعیده مرادخانی ، خبرنگار گالری آنلاین

منابع:

پایگاه اطلاع رسانی هنرستان کمال الملک

کتاب دایره‌المعارف هنر رویین پاکباز

اخبار مرتبط:

حذف رشته "نقاشی" از دروس اصلی هنرستان!

مدیرکل دفتر آموزش‌های کاردانش وزارت آموزش و پرورش: رشته نقاشی از کاردانش حذف نمی شود.

واکنش انجمن هنرمندان نقاش ایران به خبر حذف رشته نقاشی

نگاهی به تاریخچه حضور رشته نقاشی در آموزش و پرورش ایران